А. Н. АННЕНСКАЯ КАЗАНДА

чорының танылган балалар язучысы А. Н. Анненская (1840—1915}— кыз чактагы фамилиясе Ткачева — тормышы Казан шәһәре белән дә бәйләнгән. Александра Никитичне алпавыт семьясында туып үсә, әмма аның алдагы бөтен тормышы демократик мохитта үтә Ул — революцион народниклыкның мәшһүр идеологы, публицист һәм әдәби тәнкыйтьче П. Н. Ткачевның сеңелесе, прогрессив җәмәгать эшлеклесе, журналист һәм зур статистик Н. Ф Анненскийның хатыны. Инглиз, немец, француз телләрен бик яхшы белгән А, Н. Анненская гомере буена диярлек чит ил әдәбиятын тәрҗемә итү белән шөгыльләнә. Ул Бичер-Стоуның «Том агай алачыгы», Оскар Уайльдның «Дориан Грей портреты романнарын, М. Твеи- ның «Гекльберри Финн маҗаралары»н тәрҗемә ит», Төрле тәрҗемәләргә һәм библиографик белешмә китапларына сүз башлары, С - Петербургтагы югары Бестужев курсларының 25 еллыгына багышланган очерк авторы буларак та билгеле ул. Әмма А. Н Анненская бигрәк тә балалар язучысы буларак популярлык  казана. Ул XIX га Сырның икемме яртысында балалар әдәбиятын демократлаштыру һәм андагы реалистик юнәлешне үстерүдә мәһим роль уймый. Теп-теш тидермәслек әдәпле геройлар турындагы -ече-сентимеиталь хикәядер ур.-ыиа язучы социаль тигезсезлек, гаделсезлек картиналары дорес тасвирланган егәрләр иҗат ите. Ул елларның педагогик һәм балелер »уриалларында, библиографик белешмә- лардэ А Н Анненская есәрлэоо бала. ;гв уНу вчеи им әйбәт дип тәкъдим ителә. Матбугат та аңа игътибар ите. Д. Дефоиың .Робинзон Крузо. (1873) һәм Д. Грииауд- иың «Бәләкәй йолкыш. (1876) р-мәинарын балалар ечеи яраклаштырып эшкартел чыгарганнан соң А. Н. Анненская турымда «Санкт-Петербургские ведомости., .Голос газеталары. «Дело», ..Русская -онь- журналлары h. б. языл чыга А. Н Анненская шңатына «Отечественные записки, куриалы да һзгары бая бирә «Абый һәм сеңел. (1880) повестена язылтан рецензиядә омың китапларының кыйммәте педагогия тирәнлектә, гражданлык-патриотик пафоска ия булуда икәнлеге күрсәтелә. Анненская- ның хикәяләре, повесть һәм романнары яшь буында югары әхлакый сыйфатлар тәрбияләүгә булышлык итә «Балалар язучысы.— дип яза .Отечественные записки, журналы,— балаларда кешеләр алдында бурычлы булу, еларга мәхәббәт, фидакарьлек, акыл һем әхлак мәстәкымльләге — тормышта тапталган юллардан тыныч һем гамьсез үтү максатлары ечеи бик тә уңайсыз сыйфатлар тәрбияли Анненская ханымның сюжеты бик катлаулы түгел; ул үзе ойрәткен нәрсәгә ышана. Аның кече—инанган моралист кече» 1 Шунлыктай А. Н. Анненская әсәрләренең Ульяновлар гаиләсендә укылуы гаҗәп тә түгел 1890 елның 7 ноябрендә М. И Ульянове югары Бестужев курсларында укыган Ольга Ильиничнага болей дип яза: «Моңа кадәр мин Анненскаяның борлык хикәяләрен һәм тагын башка хикәяләр укыдым, е хәзер әле нәрсәләр укыйсымиы белмим. *. Анненская исемә балалар әдмбияты елкәсеидә зшләүче совет язучылары һем галимнәре игътибарыннан до тешәп налган дип әйтеп булмый. 1910 елда Куок.алада булу чорында Анненскаялар белән танышкан К И Чуковский аның турында акты Хәтирәләр калдыра Балалар язучысы һәм әдәбият галиме Анненскаяның .үз рухи шәхесе формалашкан беек эпоха идеяләре белен сугарылган. * китапларына югары 6о» бирә Балалар әдәбияты Турындагы бетен дәреслекләрдә дә диярлек Анненскаяның әдәби мирасына мәкаләләр багышлана. Әмма бу кыска-кыска гына мәкаләләрдә балалар язучысының иҗатына, әлбәттә, тулы характеристика бирелә алмый. Аләрдә аның балалар ечеи язылган китапларының гомуми идея юнәлеше генә ачыла; хатын- кызлар итңтимагын хәрәкәте белем бәйләнеше, кызлар эчен атап язылган повестьларның проблематикасына тап игътибар юнәлдерелә Революциягә кадәрге чыганакларда да Анненскаяның тулы фәнни биографиясе ачып бирелми. Аның Петербургта, Казанда һәм Нижний Ноягородта яшәве турында кыскача мәгълүматлар автобиографиясендә бар, соңыннан алар сүзгә-сүз диярлек некрологларда, био-библиографмя белешмәлекләрдә, совет чорында басылган дәреслекләрдә дә кабатлана. Бу мәкаләдә Казан чоры турындагы биографик мәгълүматлар А. Н. Анненскаяның, аның туганының кызы Т. А. Богдановичның истәлекләре, шулай ук Татарстан АССР Үзәк дәүләт архивы материаллары белән шактый тулыландырыла Тел Петербург кешесе дип әйтерлек А Н. Анненская губерна шәһере Казанга ничек килеп зләккән соңТ Эш шунда, аның ире Н. Ф Анненскнйнын революцион подполье даирәләре болен бәйләнештә торуы хокүметноң эзәрлекләүләренә сәбәп булып тора. Але.сендре Никитич». әйләрв..дә TOHiy ясауларны да. иренең куәте алынуларын дә гаҗәп батыр «ичерә и -алып калмый. Ул 70 нче елларның «ыю ф-»әрпе хатын-кызларыннан берсе була, хатын-кызлары, диген позмәсында декабристлар хатыннары образында Н А. Не есоа әнә шундый хатын кызлар образларым искиткеч осталык белен ачып Себерсә җибәрелгән Н Ф. Анненский беркадәр вакыт Вышний Волочектагы пересылка төрмәсендә тотыла, шунда инде ул В. Г Короленко белән таныша. Шушы танышлык алар арасындагы озакка сузылган дуслыкның башы була. Бу хакта В. Г. Короленко үзе болай дип яза: «Анненский һәм аның гаиләсе белән мин дә, минем янга килгән әнием һәм сеңлем дә шулкадәр нык дуслашырга өлгердек, бу дуслык гомерлеккә китте Бергә ябылып яту яки тоткынлыктагылар янына бергә бару шартларында башланган мондый элемтәләр гомумән бик нык булучан, һәм мин, Анненский белән бәлки әле бер урынга эләгербез, дип хыялланам. Александра Никитична, ул вакытта инде танылган балалар язучысы, туганының кызы белән бергә иреннән калмаска карар итте» III IV Әмма Короленконың хыялы тормышка ашмый. Анненскийны Көнбатыш Себергә җибәрәләр, ә язучы Көнчыгыш Себердә сөргендә була. Т. А. Богданович соңрак болан дип искә ала: Анненскийның Петербургта калган дуслары аны сөргеннән коткару өчен бик ныклап артыннан йөриләр, һәм бу уңышлы барып чыга 1880 елның декабрь ахырында Анненскийларга, Петербург, Мәскәү һәм Таврида губерналарыннан кала, Россиянең Европа өлешендә яшәргә хокук бирелә. Яшәү урыны итеп алар үзләре Казанны сайлый Беренчедән, биредә Анненскийның зур җирбиләүче Крамерга кияүгә чыккан апасы яши, икенчедән, Казан аларны юл өстендәге университетлы зур шәһәр буларак та үзенә тарта Эчке эшләр министрлыгының дәүләт полициясе департаменты яшерен күрсәтмәсендә Казан губернаторына түбәндәгеләр хәбәр ителә: Тобольск губернаторы Н. Ф Аиненскийга Себердән үз исәбенә китәргә рөхсәт биргән, Ул, үз теләгенә карап, Тверьга яки Казанга конвойсыз барырга тиеш. Аңардан юлда туктамаска һәм барып житкәч җирле губернатор каршына килергә дип имза алынган. Анненскийлар «юлда туктамаска» дигән күрсәтмәне үтәмиләр. Александра Ники- тнчнаның истәлекләренә караганда, юлда аларга танышлары очрый; Ялуторовскида бераз туктыйлар, анда 1 март һөҗүмендә катнашучыларның җәзалануы турында ишетәләр: аннары Екатеринбургта Т. А. Богдановичның әтисе А Криль янында тукталалар. А. Криль биредә Урал тимер юлының контролеры булып эшли, полиция аңардан да политик яктан ышанычсыз дип шикләнә. Анненскийлар Казанга 1881 елның 22 мартында караңгы реакция чорында килеп тошәләр. Казан полицмейстеры губернаторга болай дип хәбәр итә; «Надворный советник Николай Анненский Казанга килде һәм Покровская урамында (хәзер Зур Кызыл урам—М. М.), Де-Прейс йортында, җирбиләүче Крамер квартирасында тукталды» ’. Аның ачык полиция күзәтүе астына алынуы да хәбәр ителә. 80 елларның авыр иҗтимагый атмосферасы, фикердәш дуслары һәм танышлары булмау Анненскийларның рухи халәтләренә бик авыр йогынты ясый Александра Никитична истәлекләренә караганда, хәтта замандашлары оптимист кеше дип йөрткән, нинди хәлләрдә дә күңелен күтәрә белгән Николай Федорович та боегып кала. Шәһәр үзе Анненскийларда бик күңелсез тәэсир калдыра «Земство бик артта калган алпавытлар кулында иде,— дип яза Анненская,— шәһәр үзидарәсе үзен ёер яклап та күрсәтми; студентлар өлкән иптәшләре мактанып сөйләгән җыелып эчү, типтерү чорыннан чыгып кына киләләр. Интеллигенция катлавы бик юка, шәһәрдә бер бәләкәй газета үлле-мәлле чыгыл килә, театр еш кына буш була» ’. 1881 елның июнендә Казанга килгән Г. Успенский белән очрашу Анненскийлар өчен зур шатлык була. Ул вакытта «Отечественные записки» редакциясенә җитәкчелек иткән М. Е. Салтыков-Щедринга хатында Успенский болай дип яза: «Казанда мии Н. Ф. Анненский һәм 8 8 Лесевичны күрдем... Анненский бик авыру... Икесе дә бин күп кызык нәрсәләр сөйлиләр, көзгә «Отечественные запискияга кызыклы әйберләр җибәрәчәкләр» *. Хатта телгә алынган Владимир Викторович Лесевич танылган журналист һәм әдәби тәнкыйтьче, Анненскийларның Петербургтагы дусты була, аның белән Казанда оч- ' Короленко В Г История моего современника. Эслрлар. 7 том. 1955. 145 бит ’ ТАССР УДА I Ф , 3 таги . 5224 саклау бср . 3 кәгазь. IV А и н с н с ► л « А Н Из прошлых лет (Воспоминания о Н Ф Анненском ) Русское богат ство. 1913. 7* 2. •» бит ■УспенскиЛГ И 1?Я1 елның 29 июнендә язылган хат Әсәрләрнең тулы җыентыгы 13 т М . 1951. 259 бит ряшалар Николай Федоро.ич кебек, ул да кулга алынган була һәм Еиисейскида е.ргендә яши Сөргеннән соң ул, башкала губерналарыннан кала. Россиянең Европа өлешендәге берәр губернада яшәргә рөхсәт ала Лесееичлар яшаү урыны ител Полтаваны сайлыйлар, ләкин Владимир Викторович толда авырып кит* һәм властьларның рөхсәтен алып, семьясы белән Казанда туктала 1881 елның көзендә Лесе вичлвр һәм Аннеискийлар бер квартирага урнашалар Полициянең ачык күзәтүе астында яшәгән Н Ф Анненский җирле властьларның махсус рөхсәтеннән башка Казаннан китеп йөри алмый Александра Никитичме исе 1882 елның башында, чыгып йөрү тыелмаган булгач, Петербургка барып кайта. Ә сәбәбе шул: Аинеискийларның үз балалары булмый Ләкин замандашлары алар өендә һәрчак кем дә булса сыенуын, үзенә урын табуын әйтеп үтәләр Александра Никитична үзе дә өйләрендә һәрвакыт балалар булганлыгын искә ала. аларның кайсысы кайдан икәнен ул кайчакта төгәл генә әйтә дә алмый Анненская иренең кәче энесе Иннокентий Анненскийиы тәрбияләүдә зур гына роль уйный. Соңыннан символист шагыйрь булган И Анненский, яшьтән ата-аиасыз калып, турыдан-туры Александра Никитична кул астында тәрбияләнеп үсә. Ул үзе дә абыйсы Николай Федорович һәм җиңгәсе Александра Никитичне аркасында гына «интеллигент» булып китүе турымда яза. «Сестре» дип исемләнгән шигырен Александра Никитичне истәлегенә багышлый, анда ул үз күңеленә тирән эз салган рухи остазының поэтик образын тудыра Т. А. Богданович үзенең истәлекләрендә язганча. Аннеискийлар семьясында 10 яшендә әтисе Бессарабиядән кигергән ваня Емельянов дигән малай тәрбияләнә. Ул яшьтән үк революцион романтика белән мавыгып китә һәм өлкән классларда укучы яшьләрнең революцион түгәрәкләреннән берсенә керә Николай Федорович сөргенгә озатылган чакта Ваня реаль училищены тәмамлый һәм Бельгиягә югары техния мәктәпкә җибәрелә. Аннеискийлар аның турында озак вакыт берни дә белмиләр Ә хәзер исә аның Петербургта кулга алынуы турында хәбәр килә һәм бу Аннен- скийларны бик борчуга сала. Балалар яшьтән үк тормышның торле ягын күреп үссен дип исәпләгән Александра Никитичне, үзе белән туганының кызын да алып, Петербургка китә. «Улы кебек яраткан» Емельяновка ничек булса да ярдәм итәргә өметләнә. Әмма, башкалага килгәч, аңа берничек тә ярдәм ител булмасынә ышана Ченки Емельянов «беренче мартчыларга бәйле революцион вакыйгаларда турыдан-туры катнашучы игеп кулга алынган була Аңа суд ииде булган һәм ул үлем җәзасына хөкем ителгән, аннары җәза, балигъ булмаганлык сәбәпле, гомерлек каторга белен алыштырыла» -Әнисен алмаштырган тәрбияче буларак» Анненскаяга хөкем карары игълан ителгәннән соң. Емельянов белән күрешергә рөхсәт итәләр Күрешү вакытында Т. А. Богданович та була Аның истәлекләреннән күренгәнчә, Емельянов бомба ыргытучылардан берсе була Беренче ике бомба — Гриневецкийныкы һәм Рысаковны кы — максатка китермәсә. үзендәге бомбаны ташларга дип, ул Екатерина каналында көтеп тора. Әмма беренче бомбадан атлар һәм кучер үлә. икенчесе Александр II нең аякларын өзә. Әйләнә-тирәдә булган кешеләр куркып качышып бетәләр, үлем ярасы алган патша канга батып ятып кала. Емельяновта патшага карата кызгану тойгысы уяна булса кирәк Егет хәтта аны чанага күтәреп салышырга да ярдәм итә. патшаны алып киткәч кенә үзенең хевефсезлеге турында исенә төшерә һәм конспиратив «яар тирага ките. «1 марттан соң әле Емельянов бер ел буена Петербургта яшеренеп яши. таркалган оешманы тергезергә ярдәм ите Рысаиоеның ечыктан-әчык сөйләп бирүе Емельяновның патшаны үтерүдә катнашуын ачыклый, аның эзлиләр һәм ахыр чиктә табалар» 1 Т. А. Богданович истәлекләрендә кигергән фактлар Емельянов хакында беренче мартчылар турындагы кечкенә белешмәдә булган мәгълүматларны шактый дәрәҗәдә тулыландыра Ул белешмәдә Емельяновның чыннвн дә бомба ыргытучыларның берсе икәнлеге генә әйтелә Аның алга таба язмышы болей була сроксыз каторганы уя 1889 елга кадәр Карада үтте; аннары, чыбыклар белен суктырып җәзалаудан һәм башка репрессияләрдән соң. Емельянов, башка күпләр кебек үк. ярлыкауларын үтенеп яза. термеден аэат ителә. Хабароаскига барып әлеге Анда баштарак ул Ленага шулай ук сөрелеп килгән миллионер П, Пьянковта укытучы, соңрак управляющий булып тора. 1916 елда Емельянов үлә. Петербургка шушы барып кайтуны исәпкә алмаганда, А. Н. Анненская беркая да чыкмыйча Казанда яши һәм, үз сүзләре белән әйткәндә, алар Казанда «иң ышанычлы гражданнар кебек яшиләр». Шулай да жандармнар идарәсе Аннескийлар һәм Лесевичлар семьяларын даими күзәтү астында тота. Лесевичлар тиздән Полтавага китәләр. Казанның яңа билгеләнгән губернаторы, тегенди-мондый хәл килеп чыкмагае дип шәһәрне политик яктан ышанычсыз, күзәтү астында торган кешеләрдән тазартыога карар итә. Анненскийлар властьлар рөхсәте белән Зөядә Гладышевлар номерларына урнашалар, аннары М. А. Зайцев йортында яшиләр. Квартира юеш булып чыкканга. Анненскийлар туганнарының кызын анда тота алмыйлар — Казанда, Николай Федоровичның кардәшләрендә калдырырга мәҗбүр булалар. Александра Никитичнаны күп төрле йорт мәшәкатьләре күмә, аңа Зөя белән Казан арасында гел йөреп торырга туры килә. Николай Федоровичның ачык полиция күзәтүе срогы беткәч (1883 елның 9 сентябрендә) Анненскийлар бөтен семьялары белән Казанда, Поперечно-Красная (хәзер Кече Кызыл урам) урамында урнашалар А. Н. Анненская Казанга килгәндә инде формалашып беткән язучы була Аның балалар язучысы булып формалашуы, тулысынча диярлек «Семья и школа» дигән педагогик журналга бәйле; бу журнал Петербургта «Семейное чтение» һәм «Воспитание и обучение (родителям и воспитателям)» дигән ике кисәк булып чыгып киле Анненская әсәрләренең күпчелеге журналның «Семейное счастье» дигән китабында 70 иче елларда һәм беразы 80 нче елларда басыла. Шул ук елларда аның балалар өчен язган аерым әсәрләре һәм җыентыкларының да күпчелеге чыга: «Абый һәм сеңел» повесте (1880), «Анна» романы (1881), «Туганнарымның ике кызы» (дүрт хикәя: «Туганымның кызлары», «Семья өмете», «Апа», «Гувернантка») җыентыгы (1882), 1888 елда «Северный вестник» журналының унынчы санында В. Г. Короленко тәкъдиме буенча (ул журналның беллетристика бүлеге редакторларыннан берсе була) А. Н. Анненскаяның «Җинаятьче кыз (балалар тормышыннан драма)» дигән кечерәк кенә хикәясе урнаштырыла Остаз һәм педагог буларак, А. Н. Анненская әсәрләрендә яшь буынның нинди изге максатларга омтылырга тиешлеген күрсәтә Аның бу тенденцияләре күп ягы белән безнең чорга да аваздаш