ТАҢ ҖЫРЫ

Мондагы таңнар, чыннан да. гаҗәеп серле җыр сузалар кебек Калкулыклар, үзәнлекләрдәге таш сыннар, йөгерек инешләр — барысы да я зыңлап. я җил белән серләшеп, я челтери-челтери үз көен яңгырата. Түбәсе болытларга тоташкан Саян тауларын әйткән дә юк Ул яктан агылган моң хакасларның милли уен коралы чатхон кылларыннан чыга кебек Тау араларындагы үзәннәрдә исә төрле-төрле чәчәкләр үсә, әкиятләрдәге сихри келәм диярсең) Җаннарны иркәләгән музыка шул чәчәк келәмнәреннән дә сирпелә бугай. Хәер, гадәти мәшәкатьләр белән ыгы-зыгы килеп йөргәндә, боларны сизмәскә дә мөмкин. Әмма ләкин бер мәлгә хыялга бирелсәң, тын калып уйлансаң, гасырлар эпосы дип йөртелгән Хакасия җиренең өзлексез җыр сузуын ишетми мөмкин түгел. Моны әле XVIII гасырда ук белгәннәр, хакас көйләрен Италия серенадалары белән чагыштырганнар. Бу якларның музыкасы күзгә күренмәс ераклыктагы дәрьяларның шавын да хәтерләтә, әллә кай гасырларда яшәгән борынгы кешеләрнең авазы кебек булып та тоела. Күк исә чалт аяз. Аның мәшһүр киңлегендә Җидегән йолдыз йөзә Ул һәр таңда тагын да як- тырак була бара шикелле Әйтерсең лә, күк киңлегендә озаграк хәрәкәтләнгән саен, аның бәллүр җемелдеге камилләшә төшә. Кем син, һөнәрең нинди — моның һич әһәмияте юк. Бу якларның матурлыгы Һәркемне таңга калдыра. Монда океан ерак, әмма хакаслар күңелендә иксез-чиксез дәрья шаулый Җылы көннәр дә аз була бу җирдә, тик кешеләрнең йөрәгендәге кайнарлык бөтен дөньяны җылытырга җитәр кебек. Ул кайнарлык, ул көч, ул сабырлык тарихның буеннан-буена сакланган. Тарихы исә җиңелләрдән булмаган аның. Уйлый китсәң, аптырап каласың: ничек барысына да чыдады икән бу җир?1 Хуш исле чамбыр каплаган курганнар буенда күп таш сыннар — балбаллар бар. Алар, йөзләрендәге җыерчыклар күплектән оялгандай, кыяр-кыймас кына биниһая биек электр баганаларына карап утыралар Борынгылыклары йөзләренә чыккан булса да. аларны табигать кырыслыгы да, яулар да харап итә алмаган. Таш сыннар төп- төз утыра бирә. Аларның кайберләрендә төрки телләрне өйрәнүдә уникаль кыйммәткә ия руник Орхон-Енисей язмалары очрый. Таш сыннар — бу җир өстендә булып үткән канлы фаҗигаларның җансыз шаһитлары. Алар йөзендәге сагыш, курганнарга күмелеп калган шәһәрләр, затлы сарайлар, кешеләрнең гасырлар буе берәмтекләп җыйган культура байлыгының канлы сугышларда исраф булуы турында да сөйлидер, мөгаен. Ләкин алар дәшмиләр Җыр сөюче җанда шигырь уяна. ...Бездә шундый бер рнваять яши. Миңа кече яшьтән таныш ул: М Айда бер кыэ, ак каенны кочкан. Елын үксеп, тоташ сагыш ул. Ай туганда әллә шуңа микән Далам минем кала боегып,— Сабый чакта тойган күренешләр Күңелләргә калган уелып. И җиркәем минем! Чал башкаең Нинди кимсетүләр кичергән! Чыгармаган ләкин халкым минем — Бар хәсрәтен эчкә яшергән. -Үткәннәрең ачы хәсрәт булса. Ә бүгенгең — серле таң җыры. Күз алдымда — чәчәк бореләрең Гомереңнең яңа яз чоры. (А Хакас мифологиясе Енисей елгасын ат менеп чабучы кояш йеэле кыз итеп х сурәтли. Республиканың далалы ягында яшәүче кешегә елганы бу рәвешле тасвирлау Z. сәер тоелырга да мемкин Дала киңлегендә агучы Енисей күбрәк сабыр юргага ох- о шый. Әмма таулар арасыннан, ташларны әйләндереп каплый-каплый акканда Енисей г нәкъ менә әбиләр сайлаган риваятьтәге кебек икән. Ул монда шундый дәһшәтле коч - белон шаулап ага ки. ирексеэдән. аның тау-таш эченнән, тайга караңгылыгыннан кол тылырга омтылуы турында уйлап аласың. Елга моннан атылып чыгып, шаулап юл I ала да тын дала киңлегендә иркенләп, матураеп ага башлый Без Карлов борылышында аның нәкъ шундый агышын күзәтеп тордык Бу урый- i га килүебезнең сәбәбе дә бар иде Илебезнең галимнәре, белгечләре озак уйла- Ф нулардан, эзләнүләрдән соң елганың нәкъ шушы тешендә гидростанция салыргг мәмкин саныйлар. Нәкъ шунда ук Владимир Ильич Ленинга мәһабәт һәйкәл куяргт t да хәл кылына. Саян-Шушенск ГЭСы үткән гасыр азагында В И Ленин сәргендә булып киткән тарихи Шушенск авылыннан йеэ чакрым чамасы ераклыкта гына то- зелеп ята. Башта әле бу җирдә шулиадврле шаулы тезелеш булырына ышануы дә кыен иде. Барыйм дисәң, җитәр хәл юк: «Саянск» исемле бердәнбер иске катер йери Шул катерны яратып, беренче төзүчеләр яңа шәһәргә дә шул ук исемне кушмакчы- лар иде. Күптән түгел бары хыял гына иде еле бу. Тезүчеләр шундый халык инде — бор яктан план тәзи тордылар, икенче яктан яңа шәһәр дә калка башлады Бүген инде монда яп-якты кала гөрләп утыра. Исеме — Саяногорск Сокланып туя алмыйсың. Әле кайчан гына Енисейның бу ярында кечкенә генә йортлар тезелеп киткән иде. Аларда, станция сала башлаганчы, кирәкле мәгълүматлар җыючы белгечләр ■шәде. Өйләр янына еш кына көрән аюлар, гүзәл боланнар килеп йөриләр иде Унберенче бишьеллыкның төп тезисларында мондый юллар бар « Саян терри- гориальпроизводство комплексының алдагы үсешен тәэмин итәргә яСаян-Шушенск ГЭСы тезелешен нигездә төгәлләргә, Абакан вагон ясау һәм Саян алюминий заводларын сафка кертергә, Минусинск шәһәрендәге электротехника предприятиеләрен салуны дәвам итәргә...» Саян-Шушенск гидроэлектростанциясен бу территориаль производство ком ллексындагы тел энергия чыганагы саныйлар Станциянең километрга сузылган буасы 245 метр биеклектә булачак ГЭСның машиналар залы да, ачык җирдәге бүлү җайланмасы да уйлап табучыларның иң яңа ачышларына нигезләнеп салына Бу корылмалар тышкы күренешләренең искиткеч матурлыгы, эш ечен гаҗәеп җайлы булулары белән отачак Монда кулланылачак механик һем энергетик җиһазлар, автоматик җайланмалар замананың иң әйбәт үрнәкләрен эченә алган Елга борылышының үзенчәлеге, ярларының биниһая текә булуы, буасының гаҗәеп биеклеге, су егышының искиткеч тизлеге — моңарчы салынган су станцияле- рен, эйтик, Красноярск, Братск, Усть-Илим ГЭСларын корганда тупланган тәҗрибәгә дә күп яңалыклар кертергә мәҗбүр итә. Элеккеге алымнарга таянып эшләгәндә, Саян-Шушенск станциясенең беренче гидроагрегатын, елганы буганнан соң 38 ай үтүгә үк эшкә җигү һичничек мөмкин булмас иде. Мондагы проектлаучылар да, төзүчеләр дә станцияне тизрәк эшләтә башлауга, төзелешкә тотылган чыгымнарны тизрәк каплый торырга тырыштылар. Саян-Шушенск ГЭСының беренче гидроагрегаты эшкә җигелгәч, буа буу, станция бинасын салу, гидрогенератор монтаҗлау эшләрен тизләтү буенча рәсми төстә берничә рекорд куелды. Шуларның берничәсен генә телгә алып үтик, Красноярск ГЭСы төзелешендә, елга буылганнан алып, беренче агрегат эшли башлаганчы 55 ай вакыт узган иде, монда — 38 ай гына. ГЭС бинасы төзелешенә беренче куб. метр бетон салынганнан башлап, агрегат сафка басканчы, Красноярскида 48 ай вакыт узган, Саянда — нибары 18 ай. Саян-Шушенск ГЭСында бетон эшләре зур тизлек белән баруы да таң калдырырлык. Әмма Саян-Шушенск ГЭСы төзелешендәге күркәм яңалыкларны, зур җиңүләрне моңарчы күрелмәгән уңышларны куәтле машиналарга, фәнни ачышларга гына кайтарып калдырсак, без тирәннән ялгышкан булыр идек. 1978 елның 19 декабренда, станциянең беренче гидроагрегаты эшли башлаган көнне, КПСС Үзәк Комитетының Генеральный секретаре, СССР Верховный Советы Президиумы Председателе Л. И. Брежнев төзүчеләргә, монтажчыларга, фәнни-тикшеренү институты коллективларына һәм бу төзелешкә катнашкан барлык кешеләргә җибәргән котлавында: « менә шушы төзелештә хезмәткә коммунистик1 мөнәсәбәтнең яңа үрнәкләре барлыкка килү игътибарга лаек,— дип язды.— Хәзер бөтен ил Саян-Шушенск ГЭСы төзелешенә Ленинград шәһәренең 28 предприятиесе һәм оешмасы ярдәм итүен белә... Себерлеләр белән ленинградлылар арасында урнашкан хезмәт дуслыгы социалистик ярыш тәҗрибәсен тагын да баетты Бу яңалык халык хуҗалыгын үстерү программасын тормышка ашырганда киң кулланыш табарга тиеш»... Хикмәт шунда ки, Саяндагы зур эшләр башлангач, Ленинград предприятиеләре һәм СаянШушенск ГЭСын салучы оешмалар үзара социалистик ярыш килешүе төзегәннәр иде Килешү төзелешне тизрәк һәм яхшы сыйфатлы итеп башкарып чыгарга юнәлтелде. Шундый ук килешү Красноярск краеның 43 предприятиесе белән дә төзелде. Күркәм башлангыч КПСС Үзәк Комитетында да хуплау тапты. КПССның Хакас өлкә комитеты Саян-Шушенск ГЭСы төзелешенә ярдәм итәргә теләгән оешмаларның үзара дуслашып, ярышып эшләвен җайга салып тору өчен өлкә күләм Координацион Совет булдырды Ленинградның Социалистик Хезмәт Герое В. С. Чичеров җитәкләгән металлчылар бригадасы Саяндагы Социалистик Хезмәт Герое В. А. Поздняков җитәкчелегендәге бетончылар коллективы белән килешү төзеде. Ленинград металл заводындагы В Г Антонов бригадасы станциянең турби насын урнаштыручы В С. Демиденко җитәкчелегендәге монтажчыларны ярышка чакырды. Антонов егетләре ГЭС өчен эшче тәгәрмәч ясыйлар иде Монтажчы В. С Демиденко, бетончы В. А. Поздняков, С. Е. Коненковлар арасында үзара ярышлар да бара иде Саян-Шушенск ГЭСын салучыларга илнең төрле ягыннан ярдәмче төзүчеләр агылды: УстьИлимнан, Зеядан, Колымадан, Кавказдан, Урта Азиядән, Идел буйларыннан Бу фидакарь кешеләрнең Енисей эпопеясына үз юлларын салып калдыр— инженеры Армен Мартиросян аеруча эур а.торитет казанды Осталыклары б.лаи ил күлемендә дан яклаучылар арасында С Коленкоя. Б Лоэднякоя. М Полторан М. Мащенко, А. Решетников бригадалары бар Идарә начальнигы С. И Садовский- иың: «Безнең төзүчеләрнең ТӨп максаты — байлык туплау да. җиңел кәсеп эзләү дә түгел, алар, җаннарын аямыйча, станцияне тизрәк көйгә салырга тырышалар Бу «ларның яшәү мәгънәсенә әйләнеп бара» — дигән сүзләре нәкъ әнә шул егетләргә * тәбәп әйтелгән кебек Анатолий Решетников бригадасы беренчеләрдән булып «КБГС 1000А» маркалы зур краннарда эшли башлады. Бу урында Саян-Шушенск ГЭСы тезелешенә катнашучы - Татарстан егетләрен дә телгә алырга кирәк Алар шактый күп монда Мидхәт Медәр- - рисов, мәсәлән, төзелешнең беренче көненнән бирле тырышып эшләүче ветераннар ж дан исәпләнә. Зәйнулла Халиков исә Анатолий Решетников белән бергә Красноярск ГЭСыннаи килгән. Бетончылар беравыздан "Халиков — безнең иң оста бетончыбыз ул1» диләр. Егетнең уңганлыгы сокландыра Шундый авыр хезмәттә булуына ка- — рамастан, ул читтән торып политехник институтта да укый, бригаданың партия оеш- ~ масын җитәкли. Шушындый эур эшләрдә бай тәҗрибә туплаган өлкен туганнары белән бергә ха- с иас егеткыэлары да хезмәт итәләр Иң беренче итеп ирле-хатынлы Алексей Һәм Оль- - га Капсаргиннарны телгә аласы килә Аларның икесенең дә әтиләре Бөек Ватан сугы- - шында һәлак булган Иң авыр еллар кичергәндә үскәннәр алар 1945 елда. Совет хе- - күмете сугыш китергән кыенлыкларга карамастан, Абакан шәһәрендә влкәкүләм ха- ' иас милли мәктәбе ачыла Мәктәпкә әтиләре фронтта һәлак булган балалар беренче чиратта кабул ителәләр. Мондагы укучыларны һәрьяклап дәүләт тәэмин итә Алексеи I Капсаргин тормыш путевкасын нәкъ әнә шул мәктәптән алып чыга СССР Фәннәр - Академиясенең Себер бүлеге хезмәткәре техник фәннәр докторы Иннокентий Чичи- иин да, илнең атаклы Атом үзәге хезмәткәре физика-математика фәннәре кандидаты „ Сидор Капчигашев та, философия фәннәре кандидаты Виктор Анжиганов та. филология - фәннәре кандидатлары Валентина Майнагашева, Гавриил Котожеков, Ольга Шоева да шул ук мәктәптә канат ярганнар. Алексей Капсаргин су буе тезелешләре белгече булырга хыялланган Хәзер ул—тәҗрибәле гидроинженер инде Ольгасы тезелешнең оператив штабында инженер булып зшли Ул төзелешкә килә торган бетонның сый- фатын билгели, әлеге кадәр бернинди ялгыш та җибәргәне юк Бу хәлләр Хакасия халкының үткәнен белгәннәргә акыл җитмәслек зур җиңү бу лып күренә. Чөнки Бөек Октябрь революциясенә кадәр бу халыкның үз әлифбасы- фвләне генә түгел, хәтта исеме дә булмаган Аларны аз санлы башка халыклар бе лән беррәттән «инородоцлар» дип кенә йөрткәннәр Бүген Хакасиянең тулы хокуклы гражданнары иң катлаулы техниканы үзенә буйсындыра, иң кирәкле фәнни ачышлар ясауда катнаша, сәнгатьтә, әдәбиятта яңадан-яңа уңышларга ирешә Саян-Шушенск ГЭСының шавы Хакасиянең данын еракларга алып китте Зур тезелеш әллә кай заманнарның канлы көрәшләре шаһиты булган бу борынгы җиргә әр •ңа сулыш өрде. Саян территориаль производство комплексын тәшкил иткән тезе лешлорнең иң зур күпчелеге Хакасия җирендә корыла Черногорскидагы сукно комбинаты Абакан трикотаж фабрикасы тулы куәтләренә зшлипәр инде Саян алюминии заводы һәм Абакан вагон ясау заводы зур тизлек белән тезелеп ята Алар Бетенсою з удар тезелеше дип игълан ителгән Шул рәвешле, һер карышы музей экспонаты булырдай республика биниһая киң төзелеш мәйданына әйләнеп китте Абаканның тарихи музее янында курганнардан китерелгән таш стена бар Борын гы заманның билгесез бер рәссамы бу ташта, хатын-кыз кыяфәтенә кертеп, күз чагылдыргыч якты кояшны сурәтләгән Рәсемдәге кояшның нурлары безгә борынгы кәгү челәрнең. тимерчеләрнең, ювелирларның тыныч көннәр дуслык муллык ханында . мвр-гомергә хыялланган өметләрен китереп җиткергән Бүген исә Енисеи «стенда С<> •әт халкы дип аталучы бөек рәссам тудырган Хезмәт кояшы баллын СССР темлугя 60 ел тулга аның нурлары аеруча якты, аеруча еракларга тарал.