Бәхет хакына

1911 елның маенда алтын приискасына чакырыл, якташларымнан бер хат килеп төште. Майның уннары иде. Тифлистән 1 Иркутскига чаклы билет алып, унбер ел яшәгән шәһәрем белән хушлаштым. Иркутскига кцлеп җиткәч, прииска га бару юлың, вокзалда носильщиктан со раштым. «Шушыннан караштыр, баручылар юкмы? Хәзер нәкъ вакыты». — диде -Вакыты» дигән сүзе без эшчеләр телендә приискалардагы операция чоры дигәнне аңлата иде. Ягъни язын (хәтеремдә майда кебек) Лена алтын промышленностеның акционерлык җәмгыяте елга бер тапкыр эшчеләр кабул итә. Әүвәлге эшчеләр бе Тбилиси элек шулай аталган .тая яңадан килешү төзелә. Килешү гадәттә бер елга ясала иде. Өр-яңадан хезмәт кенәгәләре бирелә, искеләре җыеп алына... Бераз китеп, водокачка яныида яткан иске генә киемле дүрт кешене күрәм. Сәламләшкәч, кайдагы булуларын сораштым. — Вятка буеннан.— дип җавап бирделәр. — Кай якка юл тотасыз? ф — Алтын приискасына. Болар белән ярты сәгатьләр сөйләшкәч. иптәшләре дә кайтты. — Постоялыйда олаулар бар,— диде бу,— Иркутскидан Лена пароходына чак- £ лы мең чакрым чамасы. Тайгадан тире төяп килүчеләр кире буш китәләр икән. < Атларын карап барсаң, түләүсез дә алып кайталар, һәркайсы 6-7 шәр ат белән § килгән. Түләргә булса, бишәр сум сорыйлар. ..Икенче кәйне без. тире ташучыларга ияреп, юлга чыгып киттек. Болар йөк j челзриең атларын карап барды, миңа алты сум түләргә туры килде. Пристань сыман җиргә килеп җиттек. Без иптәшләр белән үзләшеп өлгермә- 3 гән идек әле. Болар нишләптер пароход турында сүз кузгатмыйлар, ә үзләре ни < дер киңәшеп йөри. •Сезнең исәп нинди соң?» — мәйтәм. — Пароходка акчабыз юк. көймә алып акмайчыбыз. Без су буенда яшәгән 4 халык: көймә безнең өчен җайлы. — ди болар. ф — Минем дә акча шулай гына, әйдәгез, мине дә алыгыз. — дим. Утырып киттек. Безгә юлның өч урында: «Чуртан» (Щука). «Бозау» (Телок). О • Исерек үгез» (Пьяный бык) дигән җирдә бик хәтәр булуын ; йттеләр. Баштагы у икесен без алдан чамалап, сакланып үттек. Алары Ленаның кискен борылышлары _• булып чыкты. Болей да кызу су ул урыннарда бөтерелеп, кайнап, актарылып ага. = •Пьяный бык»ны да. кешеләр кисәткәнчә, өч дүрт чакрымга алдан күреп барх дык. Анда су кыя астына уелып керә. - Эләксәгез, гомер буе бөтерелерсез. Зур пароходлар бирешми, көймә өчен « хәтәр. — днп кисәткәннәр иде. Чыннан да, су, котырынып, үз бөтерелешенә ияртергә маташты. Алай да бу һәлакәтле өлешне әйләнеп уза алдык. Барысы унбер тәүлек чамасы актык. Пристаньга килеп җиткәч, көймәне алган бәясенә — алты сумга саттык та. пароходка утырып. Бодайбо шәһәренә киттек. Водайбода кечкенә поездга утырып, узкоколейка буенча Александровски станына, ягъни приискасына килеп җиттек. Мин шунда калып эшкә урнаштым. Иптәшләр Федосеев станына киттеләр. Алтынның иң күп чыга торган җире шунда диләр иде. Бездән элек тә көймәгә утырып килүчеләр булган. Югары Каракнтәдән минем якташларым Богатов Хөснетдин белән Шәрәфетдин шулай килгәндә боз кисәгенә бәрелеп, көймәләре әйләнеп капланган. Шәрәфетдин батып үлгән, Хөснетдин, элек матрос булганга, йөзеп чыккан. Берничә көн ярда торгач, пароход узганда күлмә ген салып селкегән. Утыртып киткәннәр үзен. Килгәч, казармага урнаштырдылар. Ике атна чамасы идәндә йокладык, анна ры карават бирделәр. Хезмәт кенәгәсе белән кухнядан нкмок. ит алабыз. Он. ши кәр. май. балык бирәләр. Икмәк гел кара була нде. Иләнгән он йкмәген хезмәткәрдер. акционерлар, смотрительләр, нарядчы, коиторди эшләү челәр. куштаннар гына ашый. Чүпле, көрпәле он икмәге — эшчеләргә. Башта бу әле безнең исне китермәде. Борчулар яз җәй артты. Исләнгән, хәт та кортлана башлаган ит бирәләр иде. Эш көне унҗиде-уненгез сәгатькәчә сузыла. Озакка калып эшләү атнага берничә көй була. Артык сәгатьләргә түләү юк. Килгән көнне хезмәт килешүе төзелде. Бер кеше чыгып, контор яныма җыелган халыкка :»ш шартларын пңлатты. «Эш вакыты уи-унбер ярым сәгать, кайвакыт артык та булыр», — диде. Ләкин тыңлпрга. карышмаска кирәк дип нәсыйхәт бир- **• Ризыклар алырсыз, исәпләшү килешү вакыты тулгач ясалыр, берегез дә рөи- Черлек булмас, — дип воп-дә бирде. Шахтага егерме биш метр тирәнлеккә төшәбез. Чыкканда баскыч төбендә •«чаләрме городовой тикшерә Алтынлы туфракны кул арбасы белән ташыйбыз. зур ящикка бушатабыз. Аннары өскә күтәреп, вагонеткага бушаталар. Шуннан узкоклейка буйлап машинага озаталар. Ташыганда өстән пар бәрә. Түбәтәй салып ташланган. Йөгерәсең. Илтеп бушатуга, тагын чабасың. Арка тир белән катыкланган. Әгәр эш нормасын йөз егерме- биш проценттан ким үтәсәң, шахтадан өскә чыгаралар, анда инде хезмәт хакы ашарга гына җитәрлек була. Халыкта ашамлыктан ризасызлык ишетелә башлады. Бервакыт ит алырга баргач, шундый хәлгә тап булдым. Бакырчы татары Хәлил Бикчәнтәев дигән кеше: • Исләнгән ит ашаталар!» — дип ярсый. Шунда басып торган городовой итне со- pan алды да пснрп карады. Шуннан кизәнеп, Бикчәнтәевнең яңагына ташлады. Сөяк очлары берничә җирдән тегенең битен җәрәхәтләде. Ләкин ашарга кирәк. Эчтән тынып, итне алып китте. Мин дә алып кайттым. Бер елга якын вакыт узды. Язга таба тагын ризасызлык көчәя башлады. Баракларга кереп: «Әйдәгез, сабын сорыйк, җәймәләр сорыйк. Һәр якшәмбе ял булсын (юкса нарядчы, ялга-нигә карамыйча, теләгән вакытта эшкә куып китә)».— дип. агитацияләп чыгалар иде. Барташев фамилияле большевик тв, Александровскига килеп, аңлатып, агитацияләп китә иде. Башка приискалардагы ризасызлык авазлары да безгә ишетелеп торды. Александровски станындагы эшчеләр ике кешене сайлап, таләпләрне җиткерү өчен Надеждинскига — приискаларының управляющие Иннокентий Николаевич Белозерфв янына җибәрделәр. Январь тирәсе иде. Ул эшчеләрне тупас кабул иткән. • Бездә начар ит, начар икмәк, начар ризык юк. Сез — котыртып йөрүчеләр. Тагын килсәгез, казачийга эләгерсез», — дип орышып чыгарган. Шулай итеп, алар яхшы хәбәр алып кайтмадылар. Халыкта дулкынлану көчәйде. Чит приискалардан делегатлар килә башлады. — Болай булмый, эш ташлагыз, бездәгеләр ташлый!.. — диделәр. Барлык приискаларда бер көндә эш ташларга дигән белдерүләр таратылды. Бер кичне һәрбер баракка кереп, иртәсен эшкә бармаска дип әйтеп йөрделәр. «Иртән Алексан- дровскидагы мәйданга җыелырбыз», — дип сүз куелды. Таң атмас борын ук, әйтелгән урынга эшчеләр җыела башлады. 1000 гә якын кеше килгәч, берәү төпчек остенә менеп басты да җыелышны ачты һәм президиум сайларга тәкъдим итте. Президиумны 6 кешедән сайладылар. Берсе — Куромин Максим, икенчесе — Ре- бецкий Гриша, өченчесе — Гайнуллин Гариф иде, башкаларын хәтерләмим. Көн тәртибендә бер генә мәсьәлә — акционерлардан үзебезнең хаҗәтләребезне таләп итү диелде. Җыелышта шундый таләпләр кабул ителде: 1. Хезмәт хакы арттырылсын; 2. Ашамлыклар яхшыртылсын; 3. һәр кешегә карават куелсын, урын-җир кирәк-яраклары — мендәр, юрган бирелсен, идәндә йоклау бетерелсен. 4. Эш вакыты ун сәгатькә калдырылсын; 5. Баракларда һәр ун кешегә бер лампа булсын; 6. Өстән су ага торган шахталарда кожан бирелсен; 7. Пожог 1 белән эшли торган шахталарда башына ис тигән эшчене өскә чыгарып дәваласыннар. Аңа ярты эш көне язылсын. Күренгәнчә, безнең таләпләр әллә ни зур түгел һәм гадн-гадәтн көнкүреш шартлары турында гына иде. Җыелышта шундый карар чыгарылды: 1912 елның 4 апрелендә Надеждински да булачак митингка барырга, һәр станнан, һәр приискадан — ягъни Пророклин- скидан. Прокопьевскидан, Александровскидан, Федосеевскидая. Ерак тайгадан. Ивановскидан, принскалар идарәсе урнашкан Надеждинскидан һәм вак шахталардан — эшчеләр иртән сәгать 8 дә үзәк приискада җыелачаклар дип игълан ителде. Шул хакта листовкалар таратылды. 4 апрель көнне без Александровскидан үзәк прииска — Надеждинскига барырга чыктык. Җәяү- барырлык ара. Бездән алда китүчеләр инде барып җиткән. БезТук җирне арету ечс-н ягылган ут. пең төркемдә биш йөзләп кеше атлый. Арттан тагын төркем-төркем кеше кил -. Нвдеждинскига кергәндә соры офицер киеменнән, ука погонлы бер кеше безие кар шылан: — Бармагыз, егетләр. атарлар, үзегезгә генә зыян итәрсез. — дип үгетләп торды. Бу — инженер Тульчииский диделәр. — Без бит коралланып бармыйбыз, сугышырга җыенмыйбыз. Үзебезнең га ♦ дел йомышыбыз белән киләбез — нишләп безгә атсыннар? — дибез. — Анда ротмистр Трешенковнын кораллы солдатлары тора, бу яхшыга илт- 7 кәс.— диде. Үгеткә колак салучы булмады. Барып җиттек. Халык бик күп. Митинг бара. Ораторлар мичкәгә басып сөй- < лиләр. Уртада: «Сөйләүчеләр бармы?» дип берәү язып тора. Сөйләүләр бик кыска z — Без бушлай диярлек эшлибез, ашамлык җитми, анысы да түбән сыйфат > лы... — Дип зарларны сөйли берсе. Мин дә трибуна янына үтеп чиратка язылдым. Сөйләр:к икешәр минут кына рөхсәт итәләр. Трибунага тагын берәү менде. Аны күп халык алкышлап каршы алды. Ул бик кызу сөйли, авызыннан члкынлы сүзләр чәчә. Ә кешеләр җыелуда дәвам итә. С Шул вакыт бер кеше чыгып, калын һәм кырыс тавыш белән. «Тузылыгыз! Ми- гинг таралсын, сезгә начар булыр!■ дип кисәтү ясады. Трибунадагы кеше ялкын Z ты чыгышын дәвам итсә дә. халык хафага төште Кинәт залп яңгырады. Җир тет рәгәндәй булды. Бу — куркыту гынадыр дип уйладык, митинг дәвам итте. Икенче ♦ залп яңгырады. = Надеждински уйсулыкта урнашкан. Тирә-ягы таулар Шул таулар буенча - боланнар белән килүче якутларның тәгәрәп-тәгәрәп тишүләре күренде. Качу. йөге , рү башланды. Всэ авылдашым Мөкатдәм Хамзин белән тимер юлы буена өелгән шпалларга ышыкландың. Осте-өстенә атып торалар. Шпаллар ышыгында инде ун ~ лап кеше торабыз. Шыгырдян авылыннан бер кешенең (ул мич чыгаручы булып _ чи ли иде) ун калак сөягенә пуля тиде. Тагын бер минут үтмәде. Фиганов фамилия г- пебер бик яхшы рус егете, башыни пуля тиеп, тәгәрәп китте. Шуннан без тимер ' юлның ир-ьнгына шуышып чыктык һәм шунда яттык... Ату бераздан тынды. Ха- 2 лык арыш көлтәсе кебек түшәлгән иде Үлекләрнең иң күп урыны трибуна тирә сеңде булып чыкты. Яралыларны арбаларга салып, больницага ташый башладылар. - Ат белән до. поезд белән дә ташыдылар. «Биш йөздән артык кеше үлгән* — диде ләр. Яралылар күбрәк иде. Тукталыш вакытында (автор забастовканы шулай атый — Н. X.) Петербургтан Дәүләт Думасы депутаты килде. Буйги зур. корырак сөякле, озын муенлы, зур озын борынла кеше иде бу. Ул безне җыеп: «Нигә рөхсәтсез аш ташладыгыз? Таләп ләрегезне эш ташламыйча гына яварга иде. Әле сон түгел, иртәгәдән эшкә чыгы гыз*. — дип үгетләде. Халык ризасызлыгы моның белән генә бетәрлек түгел иде Майның урталары җиткәч, безие бик нык алдадылар. «Сез Иркутскига чыгы гыа, — диделәр. Анда сезнең белән исәп хисап ясарлар Эшләми яткан айлары гыа өчен дә уртача аш хакы бирерләр Юл тотымнарыгыз да җитәрлек кадар нсап ко алыныр*. Халык Иркутскига агыла башлады. Без дә. юлга чыгып китеп. Во дпйбога җиткәч, берничә кеше үзара киңәштек ти: «Болар безне алдарлар, түлә мәелпр дә. ойгп дә кайта алмабыз».— дип, кире Алоксаидропскига кайтып әшкә керештек. Мин бит әле «бәхет алтынын» тапмаган идем Иркутски га китүчелорго йодрык кына иснәткәннәр дип ишеттек. Кыш җитте. Яа башында кайтырбыз дип. тагын дә тырышып эшли башладык Февраль башларында, мин эштән кайтып ашап утырганда, ишектән ике кеше ки леп Керделәр. Хәрби киемнән. Күром; городовойлар. Мин артым беләирәк әйлән дем. Болар бер хатыннан — Сезнең баракта татар Хисаметдииов Шаһвәли дигән каше бармы? - дип сорадылар. Хатын мине күрсәтте. Тегеләр, яныма килеп, исем-фам клин мие сора дылар да: «Саане начальник чакыра, бик тиз киенегез, диделәр. .иду я я ае и дем да чыгып киттек. Юлда чакыруларының сәбәбен сорал; м ■ карадым - сөйләшмәскә боердылар Шулай казачийга барып җиттек. Бер иочнен «кага 1 \*,гргг чуптиииисц Багыр ра*<>нмид»!ы «атар «кмзм ‘Уа вакыт ««миен фачалаесе «Хмангуднноа* аер* м Н X кертеп яптылар. Бүлмәнең буе 4 метрлап кына булса да, халык күп иде. Корымлы лампа һәм тәмәке тетененнән кешеләрне күрерлек түгел. Ишектән кергәч, сул як чатка лакан куелган — хаҗәтләр үтәр өчен. Стена буйлап ике катлы нарлар тезелгән. Аскы сәндерәдә кешеләр тулганга, урга катка кеше кысылып кына керә ала. Мин һәр кешене диярлек күлдән кичерсәм дә, таныш йезләр күрә алмадым — Шаһвәли, син түгелме соң? Карасам, югары нарда төтен эчендә таныш кешем Гата кысылып утырган. — Гата иптәш, сезмени?! — диюемә сикереп гөште дә, мине кочаклап, ике яңагымнан үпте. Үзе елап җибәрде. «Безне апрельнең тугызында ук китереп япканнар иде», шуннан бирле ятабыз» - диде. «Моннан котылу омете ничегрәк?» — дигәч: «Безгә Петербургтан нинди хәбәр килер инде, эш шуннан тора», диде. Көзен октябрьның 15 ләрендә Иркутскидан губернатор килгән булган. Анар дан: «Без һич гаепсезгә ятабыз, безне гаиләләребез янына кайтарып җибәрергә әмер итсәгез иде». — дип үтенгәннәр. Губернатор: «Сез үз җинаятьләрегезне яхшы беләсез. Шуңа күрә Лена суында пароходлар йөри башлагач, сезне Иркутскига илтерләр. Анда сезне элмәкле баулар көтә«, — дигән. — Без хәзер менә шуны көтәбез, — диде Гата. Гата Яңа Чокалы 1 авылыннан (фамилиясен белмим) кызгылт сары сакаллы бер кеше иде. Тукталыш вакытында матур да, үткен дә чыгыш ясады. Ул минем ничек килеп эләгүемне сорады. Сөйләп бирдем. Ул: — Сине монда безгә иптәш итеп ничек табып китергәннәрен беләсеңме? Без бит Надеждинскида митингта сүз сорап чиратка язылган идек. Шул исемлек бо- ■ар кулына эләккән. Аның буенча инде бик күп кешене китерделәр. Сиңа чират хәзер генә килеп җиткән, — диде. — Мин сиңа бер акыл өйрәтим, барып чыкса, котылырсың. Хәзер сине китергән городовойлар ярты төннән соң алмашына. Таң аткач ук, син бик каты ишек дөбердәт. Дежур килеп. «Ник дөбердәтәсең?» — дип сорар. Син: «Мин хәзер айныдым инде, мине начальникка алып бар. тикшерсен».— диген. Моннан котылсаң, Александровскида торма, ерак тайгага кач. Аннан таба алмаслар Гата миңа шундый киңәш бирде. Төтен, тузан эчендә төн буе косып чыктым. Иртән нәкъ Гата әйткәнчә эшләдем. Дежур: «Ни кирәк сиңа, нигә ишек ватасың?» — дип кычкырды. «Мине монда кемнәр ни өчен китергәнен белмим. Казармада кыйнашканны бераз гына хәтерлим», — дигәч: «Көт», — дип китеп барды. Бер сәгатьләп вакыт узгач, килеп: «Әйдә!» — дип, мине чакыоды. Йөгереп барып. Га таны үптем дә дежур белән начальникка киттек. Барып кердек. Начальник креслосына утырган, карашы исерекнекенә охшый. • Ну ты что, князь что-ли?» — ди. «Әйе. Ваше благородие», — мәйтәм. «Син монда кайчаннан бирле?» —ди. «Мине кичә китергәннәр, үзем белмәгәнмен, фәлән кеше белән сугыш башлавымны гына бераз хәтерлим. Иртән күземне ачкач, кайдалы- гымны белә алмыйча исем китте. Янымдагы кешеләр генә кич китереп япканнарын иттеләр. Хәзер мин айныдым ииде, эшкә соңга калам, моннан соң-аракыны авыз га да алмам». — дидем. «Ну. князь, драться не будешь?»—ди. «Никогда»—дим. • Азат итегез үзен», — дип. фамилиямне дә язып тормыйча, чыгарып җибәрде. Мин аннан кайту белән аш пешерүче хатынга бурычымны түләдем һәм, авыр әйберләремне калдырып, җиңелләрен генә алдым да, тайгага китеп анда май азагына кадәр эшләдем. 1913 елның май ахырында өйгә кайтып киттем. Лена приискыларында безнең якташ татарлар бик күп иде. Кушкуактан - Галләм абзый Мөхәррәмов, Яңа Чүпрәледән — Җәлалетдин Минһаҗев, Иске Чо- калыдан Зиннур Әхтәмов, Яңа Чокалыдан Абдылкадыйр Ибраһнмов. Шыгырдап нан Батдин. Минһаҗ, Сәлах, Җәлүк исемле кешеләр бар иде. Ул якның үзеннән генә дә 70 ләп кеше эшләде. Гатаны шуннан бүтән күрмәдем. Бик күп сорашып эзли торгач, бер кеше бо- зай дип сөйләде: «Федосеевскидан Надеждинскига таба стражниклар кырыклап кешене алып баралар иде. Безнең турыга җиткәч, берсе: «Шаһвәлине күрсәгез. Хәзерге Татарстанның Чүпрәле районындагы авыл Хәзерге Чүпрәле районы авыллары сәлам әйтегез!» дип кычкырды. By Гата булырга тиеш иде. Үзләре моржа тазар тучылар кебек каралганнар>. Авылдашларыннан күп сорашсам да, анын турында беркем бернәрсә әйтә алмады. Гата миннән өч яшьләргә олырак иде. Үзе тулы түгәрәк йөзле, урта буйлы, киң җилкәле, калын тавыш белән ашыкмыйча гына, һәр сүзен ачык итеп сөйләүче бер кеше иде. Бәхет эзләп килгән меңләгән эшчеләр Себердә дә шул ук михнәтне тартты 1>аю хыялы кайберэүләрне үтә тәвәккәл, хәтәр адымнар ясауга илтә иде. Бервакыт 4 кеше зур алтын кисәге тапты. Үлчәгәч, егерме бер ярым кадак ’ тарткан. Табучылар моны бер читкәрәк куеп, өстен томалаганнар да болай киңәш көннәр: «Конторда алтынның кадагына 96 т;әңкә генә түлиләр. Кибеткә тапшыр саң, мыскалы (золотник) 4 сум тора». Боларнык тиз йөгерүчесе һәм көчлерәге эшне үз өстенә ала. Тотсалар, алты ай төрмә икәне мәгълүм. — Әгәр мин тотылсам, өчегез табышыгызны, хезмәт хакыгызим дүрткә бүләсез һәм минем өлешемне семьяма җибәреп торасыз. — дип шарт куя бу. Тышта 40 градустан артык салкын. Кибеткә чаклы ике чакрым ара бар. Бу күлмәкчән оекчан гына. Ышыкланып* городовойны күзәтә. Теге кораллы. Аның борылганын көт» дә. баскычтан йөгереп менеп тә китә. Городовой аны күреп, артыннан йөге р<> башлый. Калын киемле городовой чыгып җиткәнче, бу шактый китеп өлгерә. Борылып карый: городовой якыная. Кибеткә бу ишектән керергә уйласа, теге куып җитәчәк. Алтынны тәрәзәдән ыргыта. Кибетче городовойга: «Алтын — кибет неке!» — ди. Теге берни эшли алмый. Алтын китерүчедән пыяла хакын гына тотып калып, бәясен түлиләр. Ләкин мондый артык тәвәккәл һәм хәтәр уңыш әллә нигә бер генә була ала иде... Эшчеләр зур баракта яши. аннан моннан гына кадаклап ясалган тар ятаклар, да икешәр кеше йоклый иде. Ятаксызлары — идәндә. Асларына үзләренең киемн» рен җәяләр, баш астында капчыкка тутырылган салам. Бараклар пычрак, озын баракның ике очында кечкенә генә лампа яна... Без үзебезнең табылмас бәхетебезне менә шундый шартларда эзләдек Ләкин ул интегүләр эзсез калмады. Безнең иптәшләребез соңыннан совет властен актив төзүчеләр, аңлы колхозчылар булды. Без Чүпрәле сабан туенда алар белән оч рашкан саен баштан кичкәннәрне кадерле истәлек итеп сөйләшәбез