СОЛТАНГАЛИЕВ ЭШЕ

•Милли республикалар һәм өлкәләрнен жаваплы хезмәткәрләренә ҮЗӘК КОМИТЕТ ТЕЛЕГРАММАСЫ Үзәк Комитет җиденче июньдә пәнҗешәмбе көнне милли мәсьәлә буенча резолюцияне ү тәү очен кирәк булган гамәли чараларны билгеләүгә бәяле мәсьәләләр буенча милли өлкәләр һәм республика.lap җаваплы хезмәткәрләренен киңәшмәсен чакырыр! а карар бирде. Шуның белән бергә. киңәшмә зә партия! ә һәм еове!ка каршы эш алып баруда гаепләнгән һәм партиядән чьи ары н ан Милләтләр эше буенча халык комиссариаты Коллегиясенең элеккеге әгъзасы Со.тганг алиев эше буенча ҮКК рәисе докладын тыңлауны тәкъдим итәр: ә карар кылынлы. Киңәшмәнең көн т ә р i и б с: 1. Солraniалиев (урында ҮКК доклады. 2. Милли мәсьәлә буенча XII съезд резолюцияләрен үгәү буенча гамәли чаралар; а) Союз Үзәк Башкарма Комитетының икенче палатасын төзү һәм Республикалар ( оюзы Халык Комиссарна1.1арын оештыру белән бәйле мәсьәләләр: б) Җирле халыктан хезмәткә яраклы затларны партия һәм совет төзелешенә тарту чаралары: в) Җирле халыкның мәдәниле! ен күтәрү буенча чаралар; г) Милли-көнкүрсш үзенчәлекләре күзлегеннән милли республикаларда һәм өлкәләрдә хуҗалык төзелеше: д) Милли гаскәри частьлар оештырудагы гамәли чаралар турында: е) Нарт ия-тәрбия япенең куелышы; ж) Милли мәсьәлә буенча XII съезд карарларын үтәү җәһәтеннән партия һәм сове: хезмәткәрләрен санлап алу. Чакырылган иптәшләргә үзләре белән түбәндәге мәсьәләләр буенча матсрн- аллар алын килергә тәкъдим ителә: 1. Җирле телләрдәге мәктәпләрнең хәле турында саннар ки!ере.пән мәгълүматлар. 2. Җнрле хезмәт ияләрен тәэмин итү күзлегеннән җиргә кагылышлы мөнәсәбәтләр. 3. Мнлли тормыш-көнкүреш белән бәйле дин, хөкем һәм башка учреждениеләрнең хәле. 4. Партия оешмаларының тулаем мнлли һәм социаль составы, шулай ук аларның югары һәм гүбәндәге җитәкчелек органнары турында былтыргы һәм бые.п ы мәт ь. i ү ма т лар. 5. Дәүләт учреждениеләре, профсоюз оешмалары. KoouepaiHB.iap һәм мәдәни оешма.тарның милли составы былтыр һәм хәзер. 6. Нилектәндер файдаланылма!ан җнрле хезмәткәрләр резервы. 7. Мәскәүдәте үзәк учреждениеләр белән үзара мөнәсәбәтләр һәм шушы җирлектә тутан ннзат лар. 8. Җнрле халыкның Кызыл Армия!ә мөнәсәбәте. 9. I lap I ия һәм ( овет эшендә милли мәсләк буенча җирле ни зат лар. 10. Җирле телләрдә чыта торган вакытлы матбугат саны. 11. Партия һәм дәүләт учреждениеләрендә зш кәгазьләре ннн тн илләрдә алып барыла. Кнгтәшмәгә вакытында килеп җитү сорала. ҮК секретаре И. СТАЛИН. 25/Г 1923 ы. Беренче \ i ырыш 11923 е 1КЫ11 У июнь киче 1 Рәис (Каменев.) Политбюро кушуы буенча киңәшмәне ачык дип белдерим Ьу киңәшмә тадәти үк түгел, партия ихтыяры ютәл һәм .шык төс а ттан XII съездда милли мәсььәләне әле генә тикшергәннән сон. шушы кыска вакыт эчендә махсус киңәшмә чакыру кирәк тә түгел кебек тоелыр! а мөмкин. Ләкин XII съезд тәмамлангач. Үзәк Комитетта дәүләт һәм партия төзелеше мәсьәләләре буенча күп кенә сораулар туды һәм бу хәл яңа киңәшмә жыярг а мәҗбүр итте. Үзәк Комитет чиратта торган бу проблемаларны төрле яклап тикшерергә тәкъдим итә һәм шушы җирлектә тулы аңлашу' булыр дип өметләнә. Политбюро бу киңәшмәнең көн тәртибенә ике мәсьәләне куйды беренчесе — Солтангалиев турында ҮКК доклады, икенчесе — XII съезд карарларын үтәү. Бу соңгы мәсьәлә берничә практик тәкъдимнәргә бүленде. Киңәшмә составы турында түбәндәгеләрне хәбәр итә алам. Үзәк Комитет барлыгы 60 кешене чакырган иде: әлегә 51 кеше килде, 7 кеше кидә алмый, ләкин аларның бер олеше башкалар белән алыштырылган. 6 кеше юлда. Хивадан кала, барлык республикалардан һәм өлкәләрдән чакырылучылар килде. Шулай итеп, киңәшмәне вәкаләтле дип санарга нигез бар һәм без эшкә керешә алабыз. Әгәр көн тәртибе буенча тәкъдимнәр бар икән, әйтегез. Урыннан тавыш Белүемчә, көн тәртибендә төп мәсьәлә булып ХП съезд карарларын үтәү тора. Ә хәзер көн тәртибенә беренче булып куелган мәсьәлә алай ук зур әһәмияткә ия түгел, шуңа күрә мин аларның урыннарын алыштырырга тәкъдим итәм. Троцкий. Политбюрода без моны тикшерсәк тә һәм беренче карашка мантыйк бар кебек тоелса да, минем уемча, бу тәкъдим ялгыш. Чынлыкта маҗаралар гадәти генә түгел—күренекле иптәшләребезнен берсе, нәкъ менә шуңа бәйле рәвештә, ягъни милли мәсьәлә буенча тоткан мәсләген сәбәп итеп Милләтләр Эше Халык Комиссариаты Коллег иясе әгъзасы партия сафларыннан чыгарылды Безнең алга таба принципиаль фикерләшүләребезгә йогынты ясамасын өчен, бу проблеманы беренче чиратта хәл итәргә кирәк Шуңа нигезләнеп. Политбюро бу җәнҗалны башта тикшерергә карар бирде. Урыннан тавыш. Мин тәкъдимемне кире алам. Сәетгалие в Ип. Троцкий дәлилләренә каршы килүе кыен булса да. барлык төбәкләрдән җыелган җаваплы хезмәткәрләр киңәшмәсендә мондый мәсьәләне беренче планга чыгару гаепләнүче өчен артык зур дәрәҗә булыр иде. XII съезд карарларын үтәү белән чагыштырганда, бу мәсьәлә алай ук әһәмиятле түгел Киресенчә, киңәшмә Солтангалиев эше буенча тиешле нәтиҗә чыгарганчы, милли төбәкләрдән килүче эшлеклеләр практик тәкъдимнәрен әйтеп, үзләренең сәяси йөзләрен ачсыннар Әгәр Солтангалиев эшен беренче итеп куйсак, аны гаепләргә җыенганнар авызларына су кабып утырачаклар, чөнки иртәгә үзләрен дә партиядән чыгарудан куркачаклар Шуңа күрә мин мәсьәләләрнең урыннарын алыштыруны сорыйм Рәис. Бер кеше яклый, икенчесе каршы. Тавышка куям. Кем дә кем Солтангалиев турында ҮКК докладын көн тәртибенә икенче мәсьәлә итеп кертү ягында? Азчылык. Шулай итеп, көн тәртибендә беренче пункт булып Солтангалиев турында доклад кала. . ҮКК исеменнән сүз ип Куйбышевка бирелә. Урыннан тавыш. Вакыт ягын ничек чиклибез? Рәис Иптәшләр, гадәт тән тыш мөһим мәсьәләләр буенча фәкать ике генә докладчы булганга, аларның вакытларын чикләмәү дөрес булыр Шулай килешик. иптәш Сталин доклады буенча фикер алышуларда урыннардан килгән иптәшләргә 15 минут вакыт бирәбез, ә аннары 10 минутлык гадәти чыгышларга күчәбез... Хәл кылынды дип исәпләргә рөхсәт итегез Сүз иптәш Куйбышевка бирелә. Куйбышев Иптәшләр, мин докладымны Солтангалиевне партиягә һәм совет дәүләтенә каршы күп кенә җинаятьләрдә гаепләү өчен нигез биргән материалларны хронологик тәртиптә бәян игүдән башлыйм Солтангалиевне партиягә һәм Советка каршы җинаять эшләүдә шик уята торган беренче мәгълүмат ГПУ органнарына очраклы рәвештә килеп элеккән хат булды. Ул «Рөстәм» имзасы куелган һәм Иранның сәяси эшлеклеләреннән берсе, коммунист Тажи-Бахшига адресланган иде. Бу хатта, читләтеп кенә булса да. Россиядә ниндидер бер оешманың яшәвенә ишарә ителә Аның максаты - милли мәсьәләдә Коминтернга һәм Совет властена каршы сәясәт тоту. Бу оешма, бер яктан. Россиянен мөселман коммунистларын, икенче яктан гөрек һәм фарсы сәяси эшлеклеләрен, партиялеләрне һәм партиясезләрне үз тирәсенә туплау белән шөгыльләнгән, имеш. Соңрак, «Рөстәм» имзасы куелган бу хатның Солтангалиевнеке икәне беленде. Күрсәтмәләрендә Солтангалиев моны таный. Сонрак башкорт иптәшләренең берсе Солтангалиевтөн Башкортстанга хат алынуы, анын гөп нөсхәсе юк ителүе хакында ГПУга хәбәр итә. Ул хатнын эчтәлеген хәтерендә калдырганча сөйләп бирә Бу мәсьәлә буенча Солтангалиевтән сорау алу мөмкинлеге чыккач, ул. ҮК адресына карата сүгү сүзләреннән башкаларын, үзе язуын таныды. Бу хатта Солтангалиевнен партия әгъзаларыннан һәм партиясезләрдән торган оешма төзергә теләве аныграк чагылыш таба. Ул бу оешманы Совег властена каршы кую. милли мәсьәлә өлкәсендә үзәк партия opi аннары үткәргән чаралар! а каршы көрәшү өчен файдаланмакчы була Алга таба эшне ачыклауда мөһим роль уйнарлык тагын бер житдн эпизод хакында әйтеп китү кирәк. Бу хат ип Сталинга да мәгълүм булды Аны хәтерендә кал!аннар буенча башкорт иптәшләренең берсе әйткән Ип Сталин ГПУдан кергән шушы мәгълүмат нигезендә Солтанг алневкә хат яза һәм аны куркыныч уен башларга маташуда кисәг ә Әдһәмов исеменә Башкортстанга җибәрелгән хатнын акгвардиячеләр теле белән язылуын һәм ана карап хөкем йөрткәндә Солтанг алиевнен дә Вәлидинеке рәвешендәге оешма төзергә җыенуы күренүен әйтә Ип. Сгалиннын бу кисәтүләреннән куркып. Солтангалиев Казанга. Башкор- тстаига һәм Кырымга хатларының хөкүмәт, партйянен үзәк органнары кулына эләгүе, сак булырга кирәклеге, кайсы хатынын кулга төшүе, аның беренче нөсхәме яки копияме икәнлеге хакында кисәтеп юллама җибәрә. Кайбер урыннардан. аерым алганда Казаннан. Мохтаровтан кергән яшерен хәбәрдән хатнын юк ителүе мәгълүм була. ГПУда сорау алганда Солтангалиев бу хакта үзе әйтә Шундый ук шифрлантан хат Башкоргстан ГПУсы кулына да төшә Ьу хәл очраклы рәвештә була. Солтангалиевнен монда бер катнашы да юк Солтангали- ев эчке Россия һәм Себер Мөселманнары Диния Нәзарәте әгьзасы. партиясез Тәржемановка сургуч мөһер сугылган адрессыз пакет бирә һәм аны Башкорт- станга алып кайтуын үтенә. Алга таба моидыйрак хәл була. Бу,хакта партиясез Космасов сөйләп бирә. Ул үз эгштәре белән Мәскәүгә килә һәм танышы гр Хәсәнсв Закир бүлмәсенә туктала 31 мартта шимбә көнне Сандунов мунчаларына бара. Монда ул Уфа буенча танышы Эчке Россия һәм Себер Мөселманнарының Үзәк Диния Нәзарәте әгъзасы Тәржеманов Кашшафетдинне очрата Тәржеманов аңардан, бу көннәрдә Уфага баручылар юкмы, дип сорый Бу сүзгә каршы Космасов дүшәмбе көнне ягыш 2 апре гьдә үзенен Уфага җыенуын әйтә Шуннан соң Тәржеманов анардан юл уңаенда Уфага хат алып кайтуын үтенә Космасов риза була, үзенең Мәскәүдәге адресын бирә һәм хатны шунда кигерергә куша Якшәмбе көнне. 1 апрельдә. Космасов өстәлдә икс ябык хат күрә Аларның берсе Уфага. Тәржемановнын хатынына адресланган. ә икенчесе адрес сыз һәм аңа танып булмый торган мөһер сугылган була Хатлар янында зур булмаган юллама да яга. Анда татарчалап икенче хатны. Башкортстаннын Халык мәгариф комиссары ип Әдһәмевнең үз кулына тапшырырга, диелгән була. Язма «Бу язуны ертып агыгыз» дигән сүзләр белән тәмамлана һәм имзасыз була Космасов 1923 елның 2 апрелендә М.гскәүдән Уфага кайтып китә Юлда бизгәк эләктерә һәм 5 апрельдә түшәккә егыла К апрельдә аның янына күптәнге танышы ип Богданов Закир килә Космасов хатны тапшыруын үтенеп аңа мөрәҗәгать итә. Ип. Богданов хатның кемнән булуын сорый һәм аны Тәржемановнын җибәрүен белгәч, хатны алачагын, ләкин гиешле адрес буенча тапшырмаячагын, үзендә шик тууын әйтә Хатлар Богданов гарафыннан ачыла һәм ГПУга тапшырыла Тәржеманов Әдһәмевкә дип биргән адрессыз хат шифр лантан булып чыга Анын Солтангалиев гарафыннан язылуы ачыклана Бу шифрның Солтангалиевне фаш игә юрган гөп материал булуын искә алып, мин аны сүзгә сүз укып чыкмакчы булам Ул зур түгел Бәләкәй генә кереш аны ГПУ чаралары белән укый алдылар Шифр гади, ана ачкыч табуы да ансат була Хатның Солтангалиев кулы белән язылуы экспертлар гарафыннан расланды Менә ул хаг «Үзең генә укы һәм яндыр Сталин миңа минем тарафтан башкорт эшлеклеләрегы язылган «яшерен» хатларымның берсен үзенә тапшырулары хакында әйтте Имеш, анда Мәскәүдә партия белән көрәшү өчен гөзелтән Зәки Вәлиди рәвешендәге яшерен оешма турында әйтелә. Мине кулга алу гәкълнменә ( галип каршы чыккан Хәзер мине бик нык күтоталар Минем сиңа һәм Халиковка язган хатларымның юк ителүе яки ителмәве хакында кичекмәстән хәбәр ит Бу хатнын яки аның күчермәсенең ничек яг кулларга эләгүен ачыкла Мин анык гөп нөсхәсеме. әллә күчермәме икәнен белергә тиеш Әгәр сиңа язган хатнын төп нөсхәсе юк ителгән булса, кичекмәстән Татарстан вәкиллегенә шартлы телеграмма сук Юмахужннны Гатарстан вәкил тегенә күчерүгә каршы килмим, дип яз Мин Сталинга үземнең Ха шковка бер хат язуымны һәм анда бернинди шикле урын нар булмавын әйттем Анда кем хаинлек белән шөгыльләнүен белергә тырыш Сак. уяу һәм нык булыгыз, сезнең арттан да күзәтәчәкләр Сталин ха i нын икенче нөсхәсен комиссариатка җибәрергә ышандырды Саубуллашканда сак булырга кушты. Боларнын барысы турында да фәкать Морзабулатовка һәм Бикбавовка гына сөйли Аласын Халиков эше түгел микән бу? Мирсәет . Постскриптум: Советлар Съездыннан сон минем янда Сәлимжанов. Теләүбирдин. Төгәлбаев. Солтанов һәм Мортазин булдылар. Аларның өчесен Төхвәтуллин тәкъдим итте. Бу кешеләргә ышанырга буламы? Төркестанда. Бохарада басмачылар хәрәкәте көчәя Язга оешканрак тостә чыгыш ясарга җыеналар, дигән хәбәрләр бар. Шуңа бәйле рәвештә, үзәк милли мәсьәләдә зур ташламалар ясый. Зәки Вәлиди белән элемтәгә кер Бик тә сак бул Элемтә арадашчы аркылы яки шифр белән Минем өчен борчылмагыз ахырга кадәр нык торачакмын” Бу хатны тапшыргач һәм шифрны ачыклагач. ГПУ бу хакта ҮККгә хәбәр итте һәм шуннан соң Контроль Комиссиясе партия әгъзасы Солтангалиевкә каршы эш кузгатырга карар кылды. Аның электәге эшчәнлегендә. шифрланган хатларында партиягә каршы корткычлык күзгә күренеп тора иде. Партия эшләре буенча Коллегия йөзендә ҮКК 4 майда Солтангали- евнен шәхси аңлатмасын тыңлады һәм түбәндәге карарны чыгарды: «Партиягә һәм Советка каршы элемент буларак. Солтангалиевне партиядән чыгарырга. Биләгән барлык партия һәм совет постларыннан алып атарга. Материалларның бер өлеше ачыкланып бетмәгәнгә, эшне тикшереп тәмамларга. Солтангалиевне ГПУга тапшырырга». Анын хаинлеген ахыргача фаш итүне кирәк санап. ГПУ Солтангалиевне кулга алды. ҮКК карары исә ҮКның оештыру бюросында карау өчен керде Оештыру бюросы: «Солтангалиев эше буенча аны партиядән чыгару һәм җаваплы совет эшеннән төшерү зурында ҮКК карары белән килешергә», дигән фикергә килде. Солтангалиев кулга алынып ГПУга тапшырылды һәм анда аңардан сорау алынды Аның җаваплары каршылыклы булуын әйтеп китәргә кирәк Башта ул гаепләренең күбесен кире какты, аннары таныды. Үзен аеруча фаш итә торган документны. Әдһәмсв адресына язган хатны, ул баштан ук кире кага алмады. «Бу хат минем кулым белән түгел, ә абый кулы белән язылган», дип расларга маташ г ы Моның белән ул хатньгн эчтәлеге өчен жаваплылыкны үз өстеннән төшерергә теләде һәм бигрәк тә пост скрипту мның үзе тарафыннан язылмавына ышандырырга тырышты Шулай да Солтангалиев Әдһәмевкә язган хатнын. нигездә, үз фикерләренә аваздаш булуын таныды Болай дип расла) ның мәг ьнәсезлеге аерымачык. чөнки постскриптумдагы һәм хаттагы юлларның бер үк кул белән язылуы сукыр күзгә дә күренеп тора. Ахыр чиктә Солтангалиев моны үзе дә таныды Ул бу гамәлен башкорт иптәшләрне Вәлиди белән элемтәгә кертү һәм аны Совет ягына тарту өчен эшләдем, дип расларга маташты Ләкин анын бу сүзләре постскриптумдагы юлларга һич тә туры килми. Монда басмачылык хәрәкәтенең үсүе һәм Вәлиди белән элемтә урнаштыру арасында бәйләнеш ярылып яга Хатта акка кара белән Төркестанда басмачыларның көчәюе, шуның аркасында үзәкнең күп кенә ташламалар ясавы хакында язылган. «Вәлиди белән багланышка кер», дигән тәгьбг.рдә Зәки Вәлидине Совет власте ягына тарту нияте ята. дип расларга маташу да чеп-чи ялган... Мин Солтангалиевнсн соңгы күрсәтүләре хакында бераз соңрак әйтермен Хәзер исә кайбер мөһим нәрсәләргә тукталам. Алар Солтангалиевне партиядән чыгару г урында карар эшләгәндә Үзәк Контроль Комиссиясе тарафыннан исәпкә алындылар Партиягә һәм Совет властена каршы оешманың булуы яки аны оештырырга тырышуның булуы Солтангалиев эшендәге барлык документлар белән дә раслана Үзенең җавапларында ул: «Габдулла Әдһәмевкә җибәргән хатымда мин. оештыру эшләре дигәндә, безнең төркем арасында элемтә урнаштыру һәм хәбәрләшү өчен кирәкле чыгымнарны күздә тоттым Советларның X съезды вакытында (бу съезд тәмамлангач) без Әдһәмев белән элемтә һәм хәбәрләшеп гору хакында килештек Искә алынган хатта мин. чыннан да. йомышчылар җибәрү буенча барлык чыгымнарны Татар вәкиллеге үз өс генә ала. дидем Мин анын тулы вәкаләтле вәкиле идем» Күргәнегезчә, үзенең кассасы булган оен/манын яшәве күТпУ күренеп Гора. Бу факт Башкортстанда гына түгел, ә Россиядә һәм Советлар Союзының башка төбәкләрендә яшәүче оешма әгъзалары арасында багланышлар булуы хакында сөйли Элемтә өчен тотылган чыгымнарны бүлешү дә нәкъ менә шуны раслый... Партиялеләрдән һәм партия эчендә укмашса, аны фракция дип атап булыр иде. монда партиядән тыш1а партияледер һәм партиясезләр оешмасы барлыкка килгән. Солтангалисв. инде әйтеп киткәнемчә. Үтәк Комитетны» үзен эзәрлекләве хакында партиядә тормаучы ике башкорт эшлеклесенә хәбәр итүне үтенә Документларга караганда, ул очраклы рәвештә үзенә мәгълүм булган Үзәк Комитет кабул иткән яшерен карарларны да шуларга белдерергә рөхсәт итә Алда әйтелгән хатта ул төрле мәсьәләләр буенча Үзәк Комитет әгъзаларынын позицияләрен бәйнә-бәйнә язып чыккан, аны партиясез Бнкбавовка тапшырудан да тайчанып тормаган. Беренче тапкыр сорау алганда ул. мин Бнкбавовнын фиркадә тормавын белмәдем, дип расларга маташты, ә бераздан моны танырга мәжбүр булды. Оешманы» йогынтысын Совет Республикасы белән тенә чикләп калдырмау омтылышы хатлар белән дә раслана. Хәер. Солтангалисв моны үзе дә инкарь итми «Мин. Совет хөкүмәте әгъзасы. Иран коммунисты Тажи-Бахши һәм Төркия коммунисты Җәләл» белән яшерен хатлар алышуымны талыйм Ьу ипнең Россия коммунистлар партиясе һәм Комминтерн мәсләгенә туры килмәвен аңлаган хәлдә, мин шифр кулланырга булдым». Солтангалисв үзенсн Вәлиди белән элемтәгә керергә тырышуын башта кире какты, ләкин ахыр чиктә, т үбәндәтеләрне танырга мәжбүр булды «Мин. Совет власте дошманы, басмачылар хәрәкәте җитәкчеләренең берсе Вәлиди белән элемтәгә керергә тырышуымны, бу эштә ярдәм итүен сорап ип Әдһәмсвкә мөрәҗәгать итүемне, яшерен хат язуымны. бх гамәлемне Совет хөкүмәтеннән яшереп калдыруымны законсыз эти дип табам. Иптәш Сталиннан кисәтү алуыма да карамастан, шифрлы хат җибәргәндә мин моны аңламый идем әле Хәзер исә. Зәки Вәлиди белән багланыш урнаштырылган очракта, моның совет хөкүмәтенә каршы акт булуын. Вәлидинен монарлан үзенчә нотижә чыгарырга маташачагын төшенә башладым. Мин. Әдһәмев бетән Вәлиди арасында элемтә булырга тиеш, дип фараз иттем. Хатны язганда бу ике кеше фикери дуслар булырга мөмкин дигән уй башыма да килмәде» Дәвам и тәм: «Гамәлләремнең партиягә һәм Совет властена каршы кануннан тыш һәм җинаятьчел икәнен таныт ан хәлдә, ихлас күнелдән үкснәм. Мине кулга алу законлы. Әгәр атырга хокем итсәләр бу да законлы булачак Мин моны чын күнелдән әйгәм» Шулай игеп. Солташалиевкә карага белдергән барлык гаепләр эштәге материаллар белән дә. Солганталиевнен күрсәтүләре белән лә тутысынча раслана Солтангалисв эше тар контрреволюция генә түгел Мона һич тә шик юк Ул безне» милли сәясәт, бу өлкәдә барган шау-шу төрле тискәре күренешләр белән бәйле Солтангалисв эшен шундый абруйлы җыен алдына чыгарганда Үзәк Комитет һәм Үзәк Контроль Комиссиясе нәкъ менә шулардай чыг ып »ш ит гс Бу фактлар булмаса. аны тап-гади РСФСР гражданины итеп кенә хөкемгә тартырлар иде Ул чакта болай озаклап һәм җентекләп сөйләшүнең һәм фикер алышуның хаҗәте дә калмас иде Халыкара капитал акчалары исәбенә яши юрган контрреволюцион басмачылар хәрәкәте җитәкчесе белән эдемы урнаштырырга тырышучы кеше белән ГПУ яисә революцион трибунал геле тенә булырга мөмкин Ләкин, бу күренешне» тамырлары тирәнгә китүен һәм аларны ачыклау мөһим бурыч икәнлеген яхшы аңлап, мин. Солганталиев япен без алып бара юрган милли сәясәт яссылыгында карарга чакырып. Полигбюрога кердем һәм шундый абруйлы киңәшмә җыярга тәкъдим иттем Республикаларда һәм өлкәләрдә ипләүче җирле хезмәткәрләрнең милли тайпылыш тары нигезендә миллй тигезсезлек һәм боек державачылык ка шыклары ятканын без бик яхшы беләбез Бу киңәшмәнең гөп максаты бөекдержавачыл шовинизм ка шыкларына картны рәхимсет көрәш ачарга һәм милли тигезсезлек эзләрен бетерү өчен хәлиткеч эш җәелдерергә чакырган XII съезд карарларын татын бер кат басым ясап аңлату. күрсәтү Солташалиен эшен гикшертәндә бу җәһәттән күп нәрсәләр күзгә ташлана Әйтик, әгәр республикаларда һәм өлкәләрдә XII сьезд карарларына тиешле игътибар булса, милли тайпылышлар белән нәтиҗәле көрәш оештырылса чын интернационалистлар тәрбияләүгә тиешле шарт гар тудырылса. Солтангалисв мне бу кадәр тирәнгә китмәгән һәм партия тарафыннан шундый югары урыша куелган кеше, үтенеп хаинлеген ниндидер партия эчендәге низаглар белән аңлн1ып. ( овст дәү готе дошманы белән элемтә урнаштырырга тырышмаган һәм җинаять эшләмәгән булыр иде Солташалневнен «Вәлиди белән элемтә тотарга омтылуымны мин революциягә каршы гамәл дип уйламадым», дип раславы чын күңеллән әйтелгән сүзме-юкмы белмим Мина калса, ул ялганлый. Ничек кенә булмасын, урыннардагы кайбер иптәшләр, басмачылар юлбашчысы белән багланышка керүне зур гөнаһ дип санамыйлар, дип уйларга нигез кала. Шуңа күрә без. Солтангалиев эше буенча карар чыгарганда, республикаларда һәм өлкәләрдә чын мәгънәсендә интернационалистлар, чын коммунистлар тәрбияләүне, аларны милләтчелек тайпылышларына каршы куюны партиянең урыннарда алып бара торган төп сәясәте булырга тиешлеген калку итеп чагылдырырга тиешбез Үзәк Контроль Комиссиясе киңәшмә каравына түбәндәге карар проектын тәкъдим итә. Үзәк Контроль Комиссиясенең Солтангалиев эше гурында докладын тыңлагач. киңәшмә: I Партия тарафыннан җаваплы урынга куелган Солтангалиев (Милләтләр Эше Халык Комиссариаты Коллегиясе әгъзасы), үзенен хезмәт урынындагы мөмкинлекләреннән, элемтәләреннән файдаланып, җирле эшлеклеләргә партиянең милли сәясәт өлкәсендәге чараларын бозып күрсәткән яшерен хатлар язган, үзәк партия органнары уздыра торган чараларга каршылык күрсәтү очен республикаларда һәм өлкәләрдә эшләүче кайбер тотрыксыз һәм аумакай элементлардан яшерен оешма төзергә маташкан. 2. Партиягә каршы булган бу яшерен оешманың эшен Солтангалиев элек изелгән милләтләрнең урыс пролетариатына карата ышанычын какшатуга. Совет властеның яшәве һәм шәрык илләрен империализм көчләреннән азат итүнең төп шарты булган шушы бердәмлекне өзәргә юнәлдерергә тырышкан. 3. Милли мәсьәләдә Совет власте үткәргән сәясәткә каршы җирлектә тупларга омты лып. Солтангалиев буржуаз мөселман дәүләтләренең сәяси эшлеклсләре (Иран. Төркия) белән яшерен элемтә урнаштырып, үз оешмасын Советлар Союзы чикләреннән тышта да киңәйтергә маташкан. 4. Солтагггалиевнен партиягә каршы көрәшү өчен оешмасы алдына куйган бурычлары аны Совет строен бәреп төшерүгә юнәлдерелгән контрреволюцион көчләр белән хаиннәрчә килешү эзләү юлына китерде. Бу халыкара империализмнан матди һәм рухи ярдәм алган Бохара-Торкестан басмачылар хәрәкәте җитәкчеләренең берсе Зәки Вәлиди белән элемтәгә керергә маташуы белән дә раслана. 5. Алда бәян ителгәннәрне исәпкә алып, киңәшмә. Солтангалиевнен партиягә һәм аның бердәмлегенә, шулай ук Совет Республикасына карата мөнәсәбәттә җинаятьчел гамәлләрен искә алып, аны коммунистлар партиясе сафларында калдырырга мөмкин түгел, дип саный. 6. Киңәшмә республикаларда һәм өлкәләрдә эшләүче җирле хезмәткәрләрнең бер өлешендә очраган милли тайпылышларны бөек рус шовинизмына каршы үзенчәлекле реакциянең чирле чагылышы дип бәяли Солтангалиев эшчәнлегенең беренче адымнарында да бу бик нык сизелә. Урыннардагы урыс эшлеклеләре дә. саксыз кыланып, милли сәясәттә тупас хаталар җибәрделәр һәм алар белән көрәшү партиянең чираттагы бурычлары арасында беренче планга чыга Шул ук вакытта киңәшмә шәрык республикаларында, бигрәк тә солтангалиевчелек күпмедер күләмдә таралып өлгергән Татарстанда һәм Башкортстанда, җирле эшлек- лсләрнен үз көче белән милли тайпылышларга каршы эзлекле һәм кискен көрәш алып барылса. Солтангалиевнен партиягә һәм советка каршы эшчәнлегенә юл куелмаган булыр иде. дип саный. 7. Шуңа күрә киңәшмә республикаларда һәм өлкәләрдә азмы-күпме битараф булган җирле зыялылардан. Совет эшенә тартырлык сәләтле җирле эшлеклеләр- дән чын мәг ьнәсендә ингернационалист-коммунистлар тәрбияләүне партиябезнең мөһим бурычы дип саный. Алда әйтелгән зыялылар меньшевикчел-буржуаз милли йогынтылардан азат һәм милли тайпылышларга каршы кискен көрәш җәелдерерлек дәрәҗәдә әзерлекле булырга тиешләр Кемдер монда -Бары шул гынамы?» дип кычкырды. Партия киңәшмәсе Солтангалиев безнен сафларда каламы-юкмы дигән мәсьәләне генә ачыклый һәм моңа үзенен фикерен белдерә. Солтагггалиевнен язмышын хәл итәр өчен хөкүмәт тә. Үзәк Кош роль Комиссиясе дә. Үзәк Комитет та миңа вәкаләтләр бирмәде. Ләкин, миңа калса, ялгышын тануын һәм чын күңелдән үкенүен искә алып, аны төрмәдән һәм суд жаваплылыгыннан азат иткәндә. Республика бер нәрсә дә оп ырмас иде. Аның эшчәнлеге (ихтималы бик аз) республикаларда һәм өлкәләрдә аяныч нәтиҗәләргә китермәс, дип уйлыйм. Үзе җинаятьчел төстә алдаган сафлардан чыгарып атылгач, мескеннәрчә яши бирсен аны каты җәзага тарту Солтангалиев исеме тирәсендә исәпсез-хисапсыз легендалар тууга китерер, аларны юкка чыгарх авыр, ул риваятьләрне инкарь итәрлек исбатлы дәлилләр табу кыен булыр иде Шәхсән мин үзем докладтан соң булачак сөйләшүләр, фикер алышулар Үзәк Контроль Комиссиясе карарын раслау белән тәмамланырга тиеш дип уйлыйм Рәис Фикер алышуларга күчәбез Сүз ип. Рыскуловка бирелә Рыскулов. Беренче чиратта Солтангалиев эше турында Иптәш Солтангалиев үзе генә авыр хәлдә калмыйча, күрсәтүләрендә башка эшлеклеләр остенә дә нигезләнмәгән пычрак гаепләр ташлый Үз вакытында мин дә Милләтләр Эше Халык Комиссариатында Коллегия әгъзасы идем Солтангалиев белән сирәк очраштык, бергә эшләмәдек. Аны якыннан белмәдем диярлек Шулай да агымдагы ел башларында Ташкентта чакта Советлар съезды алдыннан мин анардан бер хат алдым Анда Солтангалиев җирле милләтләр мәсләген яклаучы «иптәшләрне» Советлар съездында партиянең милли сәясәтенә бердәм рәвештә каршы чыт арт а чакырган иде Ул ышанычлы иптәшләрне җыеп съездга килергә тәкъдим итте Минем Солгангалисв белән карашларыбыз хакында беркайчан да сөйләшкәнем булмады, моны кирәк дип тә тапмадым, ә шулай да анардан бик тә сәер хат алдым Бу хагта ниндидер яшерен оешма турында ләм-мим юк. ә фәкать оппозиция хакында тына искә алынган иде. Ул минем белән элемтә урнаштырырга теләве хакында язган һәм хатларны махсус йомышчылар аркылы йөртергә тәкъдим иткән иде Мин жавап бирмәдем һәм. әүвәлгечә, моны кирәк санамадым. Солтангалиев турында читтән ишеттем, анын эшчән зеген дә башкалар аша гына күзаллый идем Ул елларда Солтангалиев Шәрык Халыклары 'Т зәк Бюросы рәисе иде Чынлыкта бу оешмада Шәрык халыкларының бер тенә вәкиле дә булмады, аны Үзәк Россиядән тагар эшлеклсләрс баскан иде Гомумән алганда. Шәрыктә, бит рәк тә Торкесганда, татар милләтеннән булган эшлеклеләр күн кенә хаталар ясадылар Бохарада һәм Хәрәземдә яшәүче халыкта алар хакында әйбәт истәлекләр калмады Берәр татарны шушы төбәкләргә эшкә җибәрт әндә аптырап бетәсең, чөнки аны кабул итәргә теләмиләр. Моны татарларның Россия ЖИрлсгендә үсүе һәм Шәрыкны белмәүләре белән аңлатырга кирәк Бу Солтан- талиевкә дә кагыла. Ул да хәзерге Шәрыктан хәбәрдар түгел Мәскәүгә килгәч, мин Солтангалиев белән очраштым, ләкин озаклап сөйләшеп тормадык Ә сонрак анын сорауларга жавап биргәндә минем бетон Сталин арасындагы очрашуны телгә алуын ишеттем Ул ГПУ хезмәткәрләренә «Рыскулов мина Сталин белән әңгәмәсе. Сталинның мине Вәлидэг бе тон э темгә урнаштырырт а маташуда шикләнүен әйтте», дип раслаган Ә эш болай булды: Минем Сталин белән очрашуымны белгәч. Солтангалиев безнең нәрсә хакында сөйләшүебезне бәян игүне үтенде Мин ана фәкать ип ( талитптын Төрксстанла эш алын баруга кагылышлы фикерләрен, XII съезд карарларын тормышка ашыру, кадрлар сайлауда сак булу кирәклеге турында киңәшләрен генә җиткердем. Сталинның Вәлиди белән бат ланышка керергә омтылуда Солтангалиевтән шикләнүе хакында сүз булмады Киресенчә. Солтангалиев үзенә карата дошманлык көчәя баруын. ГПУ инде эш тә ачуын.тиздән кулга алынуы ихтима т тыгын белдерде Бу минем Сталин белән очрашуыма кадәр үк булды Күрәсең. ул бүтәннәрне үзе белән бәйләргә, йогынтысының кин жаслүсн күрсәтергә ге тәтәйдер Кабатлап әйтәм, миндә Солгангалневнен хаты саклана Ул анда минем белән беренче тапкыр элемтәгә керүе хакында язган Бу хатны мин материал сыйфатында ҮККгә бирергә җыенам Сос т I а л иев Резолюциядә. Солтангалиевне хөкем итәргә, партиядән куарга. диелгән Анын турында мин жәслеп сөйләргә җыенмыйм Исемен атаганда да. фәкать җыелма мәгънәдә тенә искә алачакмын Тарихка кереп калыр өчен, борышыларнын берсе кыйммәтле бинага ут төрткән (За лдан тавыш Герострат), Бу очракта Солтангалиев жүлорлек эшләде Тарих битләренә эләгер эчен Сонет властен сатты Ләкин барып чыкмады һәм барын чыкмас та дин уй зынм Шуңа күрә Солтангалиев турында сөйләүдән бигрәк солтанг алиевчелек хакында сүз алын барырга кирәк Резолюциянең икенче өлешендә җирле эшлеклеләрдән чын коммунист тарны һәм интернационалист тарны үстерү турында сөйләнә. Без бу җәһәттән ике зур хата җибәрдек Беренчедән, моның әһәмиятен авызыбыз пешкәч кенә ашадык, икенчедән Совет тарның IX съезды барган көннәрдә ип Молотов рәис тегендә уздырылган губерна комитет зары секретарьлары утырышында минем керткән тәкъдимемә колак салучы булмады Мин мәсьәләне алдан күреп Шәрык халыклары арасында революцион хәрәкәтне өйрәнүнең зарурлыгын дәлилләдем, моның Үзәк Комитет өчен мөһимлеген расларга тырыштым Үзәк Комитет кем бе тон эш йөртүен белен торырга тиеш Ни өченме’ Белгәнегезчә. бетнең \ эәк Комитетта кадрларны исәпкә ату һәм эшкә бн.исләү бүлете бар Ә чынтыкта алар икәү Солтангалиев җитәкләгән Татар вәкиллеге моны мөстәкыйль баш кара. Аның үз кассасы, аппараты, хезмәткәрләргә кагылышлы бөтен рәсми документлары бар. Үзәк Комитетның мондый битарафлыгы һәм кул кушырып утыруы кадрлар белән эшли торган өченче бүлек ачарга мәжбүр итте. Аны интернациональ кадрлар бүлеге дип атарга-мөмкин Ләкин Солтангалиев бүлеге белән бу ике бүлек арасында күк белән жир аермасы Беренчесенең акчасы, мөмкинлекләре, йомышчылары, элемтә чаралары бар. ә калган икесендә бернәрсә дә юк... Хәзер боек урыс шовинизмына мөнәсәбәт турында. Монда мин бу төшенчәне шәрехләү зарур дип саныйм Күп кенә иптәшләр ип. Куйбышев укыган резолюция бөек урыс шовинизмына карата мөнәсәбәтнең чагылышы дип бәялиләр. Моңа ачыклык кертергә кирәк, иптәшләр. Бездә партия, совет аппаратында эшләүче бер төркем җитәкчеләр һәм эшче-крсстьяннардан торган масса бар Бөек урыс шовинизмына кем. кайдан һәм ничек карый сон? Бөек державачыл шовинизм кемне кыйный? Моны ачыкларга кирәк. Әгәр теге яки бу эшлеклене милләтчелектә гаепләп урыныннан алсалар һәм моны бөекдержавачылыкның һөжүме дип аңлатсалар, бу — бер мәсьәлә. Әгәр урыслар тарафыннан азчылык милләтләр яшәгән тулы бер волостьларның, өязләрнең, губерналарның хокуклары кысылса, бу — чыннан да. бөекдержавачылыкның чагылышы булыр иде. Бу күренешнең тамырына балта чабу—бөтен партия эше... Мин монда милли республикаларны гомумән инкарь иткән һәм аларны буржуаз дөнья галәмәте дип атаган иптәшләр бар дип раслыйм. Шундый бер иптәш бу залда да утыра. (Тавыш: кем ул?) Шәрыктан килгән берәү Ләкин андыйлар бармак белән генә санарлык. Ләкин Шәрык эшлеклеләренен бөтен төркемен алсаң, алар партиянең үзеннән, съезд карарларыннан. Үзәк Комитет күрсәтмәләреннән, партиябезнең асылыннан бер тамчы да сулрак түгел. Без «интернационалист» һәм «милләтче» сүзләрен фәкать сөйләшкәндә һәм хатларда гына кулланырга мәжбүр булабыз. Бу очракта интернационалистлар унга да. сулга да тайпылмаган чын коммунистлар гына. Ләкин, икенче яктан, бездә басмачылар белән элемтә урнаштыруга кадәр барып җиткән милли тайпылыш та бар икән. Мин Татарстан республикасында азык-төлек җыю планын 103 процентка арттырып үтәүне татар халкын талау рәвешендә аңлату белән очраштым Безнең «Мәскәү тарафыннан куелган интернационалист юлбасарлар» дип атауга кадәр барып җиттеләр. Башта без моны поплар агитациясе дип уйлаган идек, ләкин соңрак бу этлекнең РКП әгъзалары тарафыннан эшләнүенә ышандык. Татар авыллары ачтан үлүгә РКП яки Бөек Россия гаеплемени? Бу бөекдержавачылык шовинизмымы9 Дөрес, азык-төлек җыйганда гаделсезлек булды. Ул нәрсәдә күренде сон? Урыс крестьяны кәбестәсен, кыярын, чөгендерен утыртты, яшелчә җыеп алды, ә татар көн саен токмачтан башка нәрсә ашамый. Аның яшелчә бакчасы юк Көн саен ул бер кадак он болгатып умач эчә. урысның кәбестәсе бар Ә азык-төлек җыю кәбестәгә кагылмады, икмәк кенә алынды. Татар гаиләсе һәр көнне ашка бер кадак он бутый, ә елга бу тугыз пот он дигән сүз Шулай итеп, татардан икмәк бермә-бер артыграк жыелды.. Без татарга токмач өчен он калдыра алмадык шул инде. Ул чакта моңа юл куярга ярамый иде Гражданнар сугышы шартларында урыс белән татар арасындагы тигезсезлекне кем тикшереп, исәпкә алып торсын. Азык-төлек буенча халык комиссариаты (Хезмәткәрләре халыкларның көнкүрештәге үзенчәлекләрен бөтенләй белмәделәр Кәбестә утырткан өчен генә урыс крестьянын кулакка кертеп булмый ич инде Монда кемне гаепләргә мөмкин9 Интернационалистларнымы. безнең Азык-төлек комиссариатынмы, бөтен партиянеме? Юк. бу тормыш таләбе иде. барысына да гражданнар сугышы гаепле.. Хәзер тагын бер мәсьәлә: XII съезддан соң аның карарларын үзенчәлекле шәрехләү, аларны ничек кирәк шулай боргалау дулкыны узды. Аерым алганда, хәзер урыннарда эшләүче иптәшләр Троцкийны үзләренең яклаучылары һәм химаячылары дип раслыйлар, ә аларның күбесе Солтангалиев тарафдарлары Бу кешеләр. Троцкий аларны һәр эштә хуплый, дип баралар. Троцкий. Ип. Ленин белән бергә. Сәет га лиев. Шулайдыр. Ип Ленинның хаты төрлечә шәрехләндс. аны тиешенчә аңламадылар Кулдан-кулга йөреп, телдән-телгә күчеп, ул тәмам бозылып бетте һәм ахыр чиктә аның нигезендә Совет эшендә дә, партия эшендә дә сәламәт сәясәт уздырмаслык хәлгә килде... Ниһаять, «татар крестьяннарын талаучы» дигән мөһер сугып һәм «Мәскәү ялчысы» дип атап мине 24 сәгать эчендә Татрсспубликалан сөрделәр. Монда солтанг алиевчеләрнен һәм кайбер карт большевикларның кулы уйнавында ши- гем кж Соңрак аларнын бер ишсләре мине кууның дөрес булмавын танырга мәжбүр булды. Шуннан сон мин тәмам аптырап калдым һәм 4 сорау белән Владимир Ильичка мөрәҗәгать итәргә мәжбүр булдым Алар минем ул чактагы халәтемне ача кебек. Безгә, чыннан да. күп нәрсә аңлашылмый иде Хатның зч1 әлеге белән сезне дә ганышгырмакчы булам Кадерле Владимир Ильич! Вакытыгызны алмас өчен. Сезгә морәжәгать итүемнең сәбәпләрен бәян итеп тормыйм, ә гүбәндәге сорауларыма жавап бирүегезне түбәнчелек белән үтенәм 1 Россия Совет Федерациясендә, гомумән, вак автономияле респубтикалар. аерым алганда, Татарстан, яшәргә хаклымы? 2. Әгәр «әйе» икән, күпмегә кадәр, ягъни башкача әйткәндә, нинди бурычларны үтәгәнче һәм нинди максатларга ирешкәнче'’ 3 Милли мәсьәлә буенча паргиянсн X съезды резолюциясен дөрес аңлаганда. аны юрмышка ашырганда элек хакимлек иткән милләтнең коммунистлары (ә алар башка халыкларның коммунистларыннан бер башка өстен торалар) элеккеге изелгән халыкларга һәм алар арасыннан чыккан большевикларга мөнәсәбәттә укытучылар, остазлар, нәнкеләр ролен уйнарга, соңгыларының аны үсә бару процессында алар үзләренең урыннарын шәкертләренә һәм варисларына бирергә тиешләр дип уйлап, мин хаталанмыйммы'’ 4 Барлык автономияле республикаларда, бу очракта Татарстанда, җирле тагар коммунистлары арасында бер-берссннән тамырлан аерылып тора торган ике горком яши Аларнын беренчесе сыйнфый көрәш мәсләгендә тора һәм җирле халыкларны алга таба да сыйнфый билгеләр буенча аеру өчен омтыла, .,» икенчесе вак буржуа милләтчелеге идеологиясен алга сөр.» Соңгы 4 елда без аның ачы җимешләрен гатырт а да өлгердек инде Әгәр мин Россия коммунистлар партиясе һәм аның иң югары органнары төркемнәрнең беренчесен якларга тиеш дип расласам, хаклы булырмынмы’ Икенче горком (алар да саф күңелле һәм пролетар революция өчен илләргә әзер торалар) исә файдаланылырга гына тиеш. Аларны саф интернациональ рухта тәрбияләү эшен туктатмау зарур булыр иде. Ләкин чын коммунист гарны милләтче төрдән түбән күрү һич тә ярарлык ян түгел Ә Татарстанда хәлләр нәкъ шулай юра» Мин ни өчен мондый сораулар куйдым’’ Чөнки мин милли тайпылыш авыруы белән авырган кешеләрне республикаларга җитәкчеләр итеп җибәргәндә милли сугыш һәм низаг чыгасын, нәтиҗәдә Татрсспубликанын яшәвенә куркыныч янаячагын алдан күрдем Минем бу дүрг соравыма ип Ленин кыска, ачык җаваплар бирде, үзеннән рөхсәт булмаганга мин аларны сезгә җиткерә алмыйм У р ы н нан I а в ы ш Укуыт ызны сорыйбыз С ә е т т а л и е в Әг әр киңәшмә таләп итә икән Рәис Владимир Ильич сезгә генә жавап бирмәгән Сәетгали е в Менә Владимир Ильичның жавап тары Иптәш Сөеггалиевкә Беренче сорауга «әйе» Икенче сорауга «әле бик озакка» Өченчесенә «укытучылар да. нәнкеләр дә түгел, ә ярдәмчетәр» Дүртенче сорауга «ике агым турында төгәл, кыска, ачык фактлар китерүегезне сорыйм» Имза Ленин. Бу фактлар хакында язтанла Владимир Ильич авыру иле инде Хат 1921 елның IX июлендә язылды Алла бәян иткәннәрдән чытып фикер йөрткәндә, интернациона тист. чын коммунист кадрларны тәрбияләү »шсн һич юты оч ел злек башларга кирәк иде Үзәк Контроль Комиссиясе докладында китерелгән факт тар белән көрәшкә дә иртәрәк тотынырга булган Минем гәкьдимем мондый Резолюциядәге бөек урыс шовинизмына каршы үзеннән үзе килеп чыта торган милли тайпылыш дигән ө тешне монда, ят ъни киңәшмәдә. төшереп ка лдыру уңайсыз була, мин аның рәвешен үзгәртеп язарга киңәш июм Ми т тэт челек бөскдержавачыт шовинизм китереп чыт арган нәрсә түгел, анын асылы шул. у т һәрвакыт шу тай булды һәм булып кала, чөнки юрки федерация гозергә омтылган хәрәкәт бар. аны гамәлдән сызып ташларга ярамый У т панисламизм, «лсккеге кадет лар һәм башка шуның ише әтрәк-әләмнәр белән бәй тс Партия кискен төстә бу хәлләргә чик куярга тиеш И б р а һ и м о н Ип Сәетгалиен татар инлеклеләре турында мәсьәләне шактый киң яктыртты мин бераз ту лыландырмакчы булам Эш шунда ки. монда ип Куйбышев тарафыннан тасвирлашан хәрәкәтне тарихка күз салмыйча бәяләп булмый. Әгәр революциягә кадәр Шәрык халыклары арасында яшәп килгән хәрәкәтләрне алып карасак, анда без аермачык ярылып яткан панисламизм һәм пантөркизмне күрербез 1905 елдан соң милли хәрәкәт яралгылары барлыкка килә, шул ук чорда революцион аны уяна башлый. Ул гына да түгел. Шәрык халыклары арасындагы мә1ариф эшенә күз салсаң, уку йортлары белән шушы хәрәкәтләрнең җитәкчелек итүен күрәсең. Мәсәлән. Оренбург мәктәпләренә пан- төркистлар. Уфаныкына панисламистлар җитәкчелек итте. Шулай итеп, сез монда хәтта мәгарифнең дә билгеле бер агымга корылуына шаһит булырсыз. Аларның икесе дә Совет власте өчен яраксыз, ләкин Солтангалиев аларны мактап телгә ала һәм шушы панисламизм һәм пантөркизм хәрәкәтләре белән көрәшкән өчен коммунистлар партиясен гаепли. Иптәшләр, бу хәрәкәтләр февраль түнкәрешеннән сон һәм Октябрь революциясе башларында, коммунистлар партиясе сафларында Шәрык халыкларыннан чыккан большевиклар булмаганда яшәп килделәр Мин монда Әзербайҗанны (Баку), грузиннарны һәм әрмәннәрне күздә тотмыйм, чөнки бу төбәкләрдә эшче коммунистлар булды һәм алар яшерен эш алып бардылар, һәм менә Октябрь революциясеннән соң бу хәрәкәт тарафдарлары партиягә керделәр. Мин 1919 елда Мәскәүдә узган Шәрык халыклары коммунистларының беренче съездын яхшы хәтерлим Чәршәмбе көнне утырышка килгәч, мин анда Солтангалиевне очраттым Ул нәрсә сөйләде сон? 1919 елда Солтангалиев Шәрыктәге коммунистлар партияләрен оештыру программасын тәкъдим итте Мине Шәмигулов белән Сәетгалиев иптәшләр дөресләр. Ни өчен ул бу чорда аерым программасы булган Шәрык коммунистлары партиясен оештыруны күтәреп чыкты9 Чөнки Солтангалиев ул вакытта ук Россия компартиясенә, аның элек изелгән халыкларны якты тормышка алып чыга алачагына ышанмады Мондый ышанмау аңарда әле 1919 елда ук бар иде. Шуңа күрә бүген ип. Куйбышевның Солтангалиевнең революциягә. партиягә каршы эш алып баруы хакында сөйләгәненә гаҗәпләнергә кирәкми. Милләтчеләр тумыштан була дип әйтеп. Сәетгалиев күпмедер күләмдә хаклы Солтангалиевне алыйк Революциягә кадәр ул— Бакуда чыга торган контрреволюцион монархистик «Каспий» газетасы хезмәткәре 1917 елда партиягә керә Ә 17 нче елдан башлап нәрсә эшли? Сез. ул азчылык милләтләрне сыйнфый бүлү сәясәтен уздыра, дип уйлыйсызмы? Мондый бер генә нәрсә дә булмады. Россиянен ерак төбәкләрендә яшәүче хезмәт ияләре арасында сыйнфый аерымлану процессын акрынлап башлап җибәрү хакында аның бер генә мәкаләсе бармы сон? Ә ул заманында бик күп материаллар язган кеше бит Юк. ул моны эшләмәде. Ул гына да түгел. 1922 елда татарлар арасында (мин татарларны мәдәниерәк һәм матди яктан тәэмин ителгәнрәк булганга алам) милләтне сыйныфларга бүлү һәм партиягә вак буржуа элементларын тартуны хөкем итү хакында сүз чыккач, Солтангалиев моңа теше-тырнагы белән карышты һәм мин тәкъдим иткән резолюцияне хакәрәләү юлына басты Ни өчен? Чөнки ул башы-аягы белән вак буржуа психологиясенә кереп баткан Ул аны безнең партия сафларына да сөйрәп керде, милләтне сыйныфларга аеруга каршы төште Бу Солтангалиевнең гаебе Шуның аркасында без 100 меңнән артык эшче булган, урыс белән аралашып яшәгән, мәдәниятле һәм матди яктан шактый хәлле татарлар арасында сыйнфый аерымлануны гамәлгә ашыра алмадык. Хәзер, турыдан-туры Солтангалиев эшчәнлегенә күчик, мин монда бу хакта аз әйтелде, дип бе.тдермәкче булам Хикмәт Солтангалисвтә генә түгел, әгәр сүз аерым шәхес хакында гына барса, мәсьәләне бу дәрәҗәдә киңәйтмичә, аны трибуналга бирү яки Духонин штабына җибәрү дә җитәр иде. Ләкин Солтангалиев белән күпләр һәм күп нәрсәләр бәйләнгән Татарстан Республикасында аны зур гына төркем татар эшлеклеләре яклый Кулга алынырга бер көн кала, ул комсомолның мактаулы әгъзасы итеп сайлана. Казандагы барлык газеталар аның рәсемнәрен бастыралар. Солтангалиевнең хаталарын танымаганнарны. аны контрреволюционер дип атамаганнарны партиядән себереп түгәргә кирәк. Безгә мондый эшлеклеләр ярамый. Солтангалиев эшчәнлегенең нәтиҗәләре менә мондый Татар-башкорт халкы арасында дини мәктәпләр белән көрәшү хакында мәсьәлә куелды Моннан нәрсә килеп чыкты дип уйлыйсыз. Без. татар-башкорт массалары яхшы әзерлекле һәм аларга Совет мәктәпләрендә дин укытмасан да ярый, дип әйтәбез Тәрҗеманов (мөселман шурасы әгъзасы) килә дә: «Халык баш күтәрәчәк, дин укытуны рөхсәт итәргә кирәк». —дип белдерә Эш тамга җыюга кадәр барып житә. Миндә 25 төбәктән кергән шундый гаризалар бар.. Шунысын да искәртәм. 25 тамга кәгазенең 20 се Солтангалиев лидер булган Татарстан Республикасыннан. Мин бу резолюцияләрдә куелган таләпләрне сезгә дә укымакчы булам 1. Яшьләренә һәм теләк белдерүчеләрнең санына карамастан, барлык мөселманнарга ислам кануннарын укытуны рөхсәт итәргә. 2. Яна икътисадый сәясәт кертелү унаеннан дини мәктәпләрнең биналарын «халыкка« кайтарып бирергә; 3. Халыкны дингә өйрәтүдә эчке Россия һәм Себер мөселманнары Диния Нәзарәтенең, казыйларның һәм муллаларның эшчәнлеген чикләмәскә, яшәп килгән декретны гамәлдән чыгарырга. 4. Руханиларга, мәчетләргә патентны бетерергә; 5. 18 яшькә җитмәгән мөселман балаларына да дин сабагы укуны рөхсәт итәргә, 6. Мөселманнарның мәдәниятен күтәрүдә иң әһәмиятле фактор буларак. Ислам диненә тулы ирек бирергә; 7. Аерым дини мәктәпләр (мәдрәсәләр) төзү, тулы дин тоту иреге; 8. Муллаларга ггиках. аерылышу, мирас бүлү кебек дини йолаларны башкарырга рөхсәт бирү; 9. Руханиларны тулы хокуклы гражданнар һәм юридик затлар итеп тану; 10. Дин тотучыларны һәм руханиларны партия һәм Совет власте тарафыннан төрле кысуларны туктату; 11. Матбугат иреге. Дини идарәгә һич югы бер гәзит чыгарырга рөхсәт итү; 12. Дини идарәне юридик зат итеп тану Менә ул халык сораган, таләп иткән нәрсәләр, һәр тамга кәгазенә 200 дән артык кеше кул куйган, туларның 20 се. әйткәнемчә Tai республикадан Мәктәпләр хакында сөйләгәндә мин Төркестанда сәясәт бер төрле. Татарстанда башкача булырга гиеш дип уйлыйм. Татарстан мәктәпләрендә дин укытылмаска тиеш, ләкин иптәшләрнең кайберләре моны «сул коммунизм» дип бәяли. Ип Рыскулов безне шул җәһәттән гаепләсә, мин риза түгел Милләтчеләр генә булып, интернационалистлар бөтенләй булмаса. бу зш тагын да зуррак төс алыр иде. Ул чакта без йөзләгән Солтангалиев белән якага-яка килер идек. Шулай булгач, сул хәрәкәтнең булуы кирәк һәм хәтта зарур Сүземне гәмам ran ки п әйдә, мии ерак төбәкләрдәге республикаларда гшлөүче кешеләрнең составын тагын бер кат карап чыгарга тәкъдим итәм Моны резолюциягә дә кертергә кирәк Татар һәм башкорт эшлеклеләренен составын барлау бик мөһим Аларнып барысы белән дә аерым-аерым сөйләшергә кирәк Солтангалиевиең жүләр фикерләрен башларыннан чыгарып атмасалар. андыйларга партиядә урын булмаска тиеш Шәм и гулов. Иптәшләр, бүген бу трибунадан вак республикалар яшәмәскә тиеш, дигән фикер тарафдары хакында әйттеләр Мин бу хакта 1917 елдан бирле ишетеп киләм инде Мине бухаринчы дип гә атадылар (көлү). Ул чакта мин ип. Сталинга. Үзәк Комитет тарафыннан тәкъдим ителгән республикаларны төзергә кирәкми, дип күрсәткән идем Бу минем шәхси фикерем һәм мин. партия әгъзасы буларак, партия Үзәк Комитет карарына буйсынам Ул чакта мин яңа төзелә торган республикаларда революцион пролетариатның һәм коммунистлар парт иясенең булмавыннан чыгып фикер йөрттем Мондый көчләр яна җәмгыять төзү һәм аның белән идарә итү өчен зарури Ә алар Шәрыктә юк иде Мин. республикалардагы милләтчеләр эш башына менеп утырып. Совет властена каршы корткычлык белән шөгыльләнә башларлар, дип курыктым, һәм шикләнүем урынлы булып чыкгы Вәлиди кебек бәндәләр моңа ачык мисал. Алар Совет властеның башын әйләндерделәр һәм ахыр чиктә дошман ягына чыктылар Хәзер сүз бара торган оешманы шәхсән Солтангалиев төземәгән Ул инде Октябрь революциясенә кадәр үк яшәп килгән һәм аның тамырлары февраль көннәренә барып тоташа. Әгәр без Солтангалиевие партиядән куып чыгарсак, аның яраннары идән астына китәчәк Аннары аларны табып фаш итү кыен булачак Бу киңәшмә Солтангалиевкә җәза биреп кенә калмыйча, аның тарафдарларын да хөкем итәргә тиеш. Бездә революцион хәрәкәт үсеше күтлегеннән чыгып фикер йөрткәндә, милләгчс коммунист ларның зарары зур булды дияргә нигез бар Үз вакытында аларга тиешле бәя бирелсә, без бүгенге күңелсез хәлләр белән бәрелешмәгән дә булыр идек Ләкин > К нигәдер гартып-сузып килде. Шәрыктә яшь коммунистлар белән ипләмәде Ип Ибраһимов су лларны бер дә юкка ачык авызлар дип агама н.гф рәтләнүе белән күпмедер күләмдә хаклы Мин моңа кушылам Бервакыт Ста тин да мине «ачык авыз» дип атады Аныңча барсак. Вә гндн белән көрәшмәскә, агы оешырга мөмкинлек бирергә идемени’ Мин. җирле ни текле буларак. Вә шдннен кем булуын һәм кая каеру* ын күреп тордым, бу хакта ип Сталинга да җиткердем. Дөрес, соңрак Сталин моны аңлады. Вәлидине чакырып алырга җыенды, ләкин ул качты һәм хәзер басмачылар фронтын оештырып йөри. Ә бит Оренбург һәм Уфа губерна комитетлары Вәлидине каты хөкемгә тартуны сораганнар иде. Менә шушы хәлләрдән сон башка торле уйлар килә. Әг әр Солтангалиев белән шундый уен уйнасак һәм аның башыннан сыйпасак, без икенче фронт алдына килеп басмыйбызмы’ Бөтен контрреволюцион элементлар Солтангалиев тирәсенә тупланачак... Соңгы биш елдагы тәҗрибә безне күп нәрсәгә өйрәткәндер дип ышанам, шуңа күрә киңәшмә мин тәкъдим иткән юлны сайларга тиеш. Үзәк Контроль Комиссиясе резолюциясе зур хата булачак Моңа юл куярга ярамый. Монда күп кенә партия эшлеклеләрен суллыкта, дәрәҗә артыннан кууда гаепләделәр. Ләкин сулларның әле беркайчан да партиясезләр белән блок оештырганнары юк. уңнар г ына теләсә кем белән кочаклашырга һәм үбешергә әзер торалар Резолюциядә Үзәк Комитетка кадрларны тикшереп, кемнең кем булуын ачыкларга тәкъдим итә торган юлллар бар. Үзәк Комитет моны, һичшиксез, эшләргә тиеш. Киләчәктә без бүген т икшерә торган мәсьәлә киңрәк колач алырга мөмкин. Аның шаукымы бөтен Шәрыккә җитәчәк. Белгәнегезчә. 1918—1919 елларда Солтангалиев оешмасы бердәм мөселман дәүләте төзү бурычын куйган иде. Материалларны өйрәнгәч. ҮК моны үзе дә күрер әле. Әгәр Солтанг алиевне хәзер азат итсәләр, ул икеләтелгән көч белән эшкә тотыначак. Ә бүгенге көнгә кадәр эленке-салынкы йөргән милләтчеләр, йөзләрен яшереп, идән астына китәчәк һәм чынлап тырыша башлаячак. Мин киңәшмә әлегә кадәр булган хаталарны кабатламас дип уйлыйм. Бу оешманың революциягә каршы булуын. Шәрык хезмәт ияләре арасында коммунистик идеяләрне таратуга зыян китерүен искә алып. Солтангалиевкә һәм аның тарафдарларына карата иң каты һәм рәхимсез чаралар күрүне сорыйм. Е н б а е в. Беренче чиратта үзем белән таныштырыйм. Татарстан турында күп кенә куркыныч нәрсәләр сөйләнде. Мин менә шушы республиканың эшлеклесе булам инде. Миңа калса, без бүген кызабыз, мәсьәләне ип. Куйбышев тәкъдим иткәнчә тирәнгә төшеп тикшермибез, һәр иптәш үзен акыллы, хаклы итеп күрсәтергә тырыша һәрхәлдә, миндә шундый тәэсир калды. Миңа калса. Үзәк Контроль Комиссиясе Солтангалиевнең контрреволюцион эшчәнлеге турында җигәрлек материал җыйган. Шуңа күрә трибунал ясарга хаҗәт өстәмә мәгълүматлар безгә ярдәм итә алыр иде микән? Ип Куйбышев әйтеп узганча, бу мәсьәлә партия Үзәк Комитеты әгъзаларын да. безне дә бик нык кызыксындыра. Ләкин монда ип. Ибраһимов биргән тарихи материалларга таянып кына аны хәл игеп булырмы икән9 Без мәсьәләне боргаламыйча, туп- туры куярга тиешбез, ягъни партия милли билгеләре буенча таралырга тиешме, әллә анын бердәмлеген саклап калыргамы?.. Сол гангалиевкә кагылышлы бу мәсьәлә нәкъ менә шушы җирлектә туды. Ул чуан кебек акрынлап тулды. Яңа икътисадый сәясәт кешеләр, шул исәптән коммунистлар аңында да. төрле шөбһәләр, болганчыклык китереп чыгарды. Иң яхшы иптәшләребезнең берсе булг ан Солтангалиевнең сөртенүе һәм егылуы нәкъ менә шушы шартлар йогынтысында булды. Ул моны үзе дә таный. Тарихның борылышлы чорларында мондый хәлләр булды һәм булачак. Сул эсерлар восстаниесен. Брестны. Кронштадт фетнәсен алыйк. Без монда менә дигән иптәшләрнең нинди зур хаталар ясавын үз күзебез белән күрдек. Яна сәясәт шартларында да мондый сөртенүләр булмый калмас. Бу очракта да хата ясалды һәм безнең иптәшебез аны чын күңеленнән таныды. Мин моны Солтангалиевнең бик нык аруы, йончуы белән дә аңлатыр идем. Җир турында законны тикшергәндә ул миңа үзенең шигырьләрен күрсәтте. Солтангалиев һинд һәм гарәп җырлары хакында язган иде Аларны бәяләвен сорагач, мин аңа. синең кәефең юк. җаның таланган һәм борчулы. лип әйтергә мәҗбүр булдым, үзен кулга алырга киңәш иттем. Мин пәйгамбәр булып чыктым Ул яңа икътисадый сәясәтнең болгавырлыгын уздырып җибәрә алмады, сынды һәм төрле хаталар җибәрде. Ләкин ул ялгышларын таныды. Резолюциягә килгәндә, ул берникадәр күләмдә трибунал рухында яңгырый һәм аны үзгәртергә мөмкин булыр иде... Эш һәм ҮК әгъзаларына мөрәҗәгать хакында берничә сүз. Без һәрвакыт мәсьәләләрне хәл итүдә иң югары авторитет итеп ип. Ленинны санадык Милли мәсьәләдә ип. Сталин һәм ип Троцкий сүзеннән чыкмадык. Моны ип Сталин үзе дә раслар. Ул безне кайчандыр кабул итмәде, нәрсәгәдер каршы килде, дип беркем дә әйтә алмас. Ип. Сталин бер кешегә дә якты йөзен кызганмый Монда: «атабыз» дип кычкыралар Нәкъ шулай (көлүләр). Шуна күрә болганчык судан балык тотмыйк, ул мәсьәләне катлауландыра гына. Әйтергә теләгәннәрем кыскача шулар. Солтангалиев эшенә килгәндә, без хатанын булуын танып, мондый хәлләрнен киләчәктә дә кабатланырга мөмкин икәнлеген күрсәтергә тиешбез Моңа кадәр ул озак еллар буена революция өчен файдалы эшләр башкарды Кайчакта дүрт аяклы ат та абынуын онытмыйк. Хыдыралиев. Иптәшләр, мин Солтангалиев эше турында берничә сүз әйтмәкче булам Минем уйлавымча. Үзәк Контроль Комиссиясе тәкъдим иткән резолюция йомшак. Әгәр ул партия эшендә хата жибәрсә яисә фракция төзү белән генә чикләнсә, ана каты жәза бирмичә партиядән чыгару да житәр иде Ә Солтангалиев исә басмачылар. Вәлиди белән элемтәгә керергә омтылыш ясый, шуна күрә ана карата кискенрәк чаралар күрергә» кирәк. Ул большевик булырга лаек түгел, һәм безнең сафлардан куылырга тиеш Ул гына да түгел, аны Совет судына тартырга кирәк, чөнки бу бәндә. хөкүмәт әгъзасы буларак, хезмәт урыныннан явызларча файдаланган Милләтләр Эше Халык Комиссариаты Комиссиясе әгъзасыннан шифрлан»ан хат алгач, урындагы эшлсклсләр моңа ничек карарлар һәм безнең хак га нәрсә уйларлар икән’ Алар, һичшиксез. Мәскәүдә. хөкүмәтмен һәм партиянең үз эчендә гауга бара, берәүләр аны хуплый, икенчеләре риза түгел, дигән фикергә киләчәкләр Монда «суллык» һәм «унлык» турында сөйләделәр. Җинаятьчегә карата боларнып икесе дә туры килми Үзләрен уннар дип атаучылар да. суллар да хаталар ясамый калмадылар Ләкин бу тинтәклекләр чиктән ашып китеп апачык контрреволюцион төс ала икән, моңа кичерү юк. моның өчен атарга кирәк Бу очрак га да. Солтангалиевнсн шәхесенә кагылмыйча, анын эшчәнлеген генә хөкем игеп, бег кискен карар чыгарып, аны революцион трибунал кулына тапшырырга тиешбез. Әгәр аны партиядән куып төрмәдән азат итсәң, ул янадан үзенең корткычлык эшенә тотыначак Урыннарда анын тарафдарлары күп әле. Җирле хезмәткәрләр дә бу карарны үзләренчә кабул итәчәк һәм безгә кешеләр белән эшләве бик авыр булачак Башкаларга сабак бирер өчен без Солтангалиев- не ин каты жәзага тарту турында резолюция чыгарырга тиен» Икрамов. Иптәшләр, монда унлык яки суллык мәсьәләсе тормый Сүз безнең партиянең һәм Совет властснын сәясәте турында бара һәм бу мәсьәләне хакимлек игүче партия карашыннан чыгып тикшерергә кирәк Мин монда бер үзбәк мәкален язып алдым «Чит кешене күмәргә дые паннарның һәркайсы үзенең күнгән үлгән якыннарын сагынып елый» Уннар сулларны, суллар уңнарны гаепләү дә нәкъ менә шуңа охшаган Минемчә, ике як га хаклы түгел Нәрсә соң ул солтаигалиевчелск? Солтанг алиевнсн үзе турында мин 1920 һәм 1921 елларда ишеттем, ләкин анын нинди кеше булуын ачыклый алмадым һәм хәзер дә белмим Ә солтангалиевчелек хакында беләм Ул монда бәян ителгән материалларда бик әйбәт тасвирланган Ул әле ин Зиновьевның Баку да уздырган Шәрык халыклары съездыннан ук башланды Бу съезддан сон партия карарлары белән ки тешмәгән төрле элементлар көрәш юлын сайладылар Ләкин аларнын барысын да контрреволюционер- лар дин анларга кирәкми Мәсьәләгә гирәнрәк күз са гынк Беренче карашка, аларнын бер көче дә юк кебек, ләкин кандадыр җирлек табалар бит? Аларны ниндидер чыганак туендыра Бу чыганак безнен дөрес сәясәт үткәрә алмавыбыз- дыр кебек Аерым азганда. Үзәк Комитет ваграк мәсьәләләрдә тиеште эшлек лслск күрсәтә алмый милләтчеләр моннан оста файдаланалар Сәбәпләр шул Моңарчы ҮК республикаларга күрсәтмәләр һәм әмерләр җибәреп яту белән канәгатьләнде Безнен партиядә 20-30 ел Маркс теориясен өйрәнгән, төрмәләрдә чәчләре агарган, патша самодержавиесе эзәрлекләүләрен кичергән теоретик тар да. үзләренең икътисади мәнфәгатьләрен яктап партия сафларына килгән гади эшчеләр дә әгъза булып гора Ә республикаларда мондый кешеләр юк Бәлки татарларда, аз күләмдә башкорт ларда бардыр, ә Кыргыкганда һәм Бохарада юк Коммунистлар безгә кайдан киләләр сон’ Беренче чирама ярты катлам нан Алар СовеI властеның үзләре өчен нәрсә ннләвен күрәләр һәм бешен сафларга кушылалар Ләкин икенче элемент сол гаш а.тиенчеләр до бар Атар Совет власте аша автономия алырга, республикаларны бәйсез мөстәкыйль мом л.»ког гор ясарга хыялланалар Монда эшнен асылын анларга кирәк Хәзер эыялытарны файдалану турында Кайбер иптәшләр бу хакта борып җыерып мәсхәрәле елмаеп сөйләшсә га. аларны республикаларда эшкә тартырга кирәклектә шик юк Болай итмәгәндә. a rap бе нан очракта, анда Вәлиди мәсьәләсен күтәргәндер дип уйламыйм Моның булуы мөмкин түгел. Язышуларның һәммәсен бер өемгә өяргә ярамый — моңа ачык хисап бирүебез хаҗәт. ҮК Солташ алиевкә каршы йомшаклык күрсәтә, дигән иптәшләрне мин аңлый алмыйм. Эш болай тора. Үзенең резолюциясен нигезләр өчен Үзәк Контроль Комиссиясе бернинди дә анализ ясамаган, Солтангалиевнең эшчәнлег ен. солтангалиевчелекне китереп чыгара торган шартларны һәм сәбәпләрне өйрәнмәгән Чыгыш ясаган иптәшләр хәлгә социаль-икътисадый анализ бирергә тырышып карадылар, билгеле. Ә гомумән алганда, нигезле тикшерү булмады. . XII съездга кадәр милли мәсьәлә сәясәтендә бер читтән икенче читкә ташланулар күп булды Бездә декларатив платформа гына бар иде. Моңа кадәр хәтта җитәкче органнарда эшләүче хезмәткәрләр дә анык кына бернәрсә дә белмәделәр. XII съезд исә боларның барысын да үз урыннарына утыртты Бер генә мисал китерәм Бсрзаман югары даирәләрдә Милләтләр Эше Халык Комиссариатын бетерү хакында шаулашып алдылар Озак бәхәсләрдән соң аны әлегә калдырырга карар кылынды. Хәзер бу мәсьәлә яңадан алга килеп басты Чөнки автономияле республикалар вәкиллскләренең икенче формасы барлыкка килде Мин бу мисалны безнең милли сәясәт өлкәсендә анык кына юлыбыз булмавын төшендерү өчен китердем. Шәрыктә пролетар революциясе үсешенә һәм андагы эшлеклеләргә Мәскәү һәм Петроград эшчеләре каланчасыннан карарга кирәкми Мин монда көнчыгыш эшлеклеләрен «уңнарга» һәм «сулларга» бүлүнең мәгънәсезлеген күрсә г мәкче булам Сул -эсерлар белен «әшнәлек итүдә уннарны сүгеп килгән суллар, бу эсерлар партиягә кергәч, алар белән союз урнаштырдылар Берләшү очен алшартлар. нигез кайда монда? Билгеле, бернинди нигез дә юк Ип. Ибраһимовнын чыгышы хакында берничә сүз әйтмәкче булам Ул безнең арада дөньяда тине булмаган сул буларак танылды. Этәр анын килеп чыгышын. Мәскәү белән элемтәсен барласан бу закончалыклы Ләкин ип. Ибраһимов тәхет шәүләсен. Кырым тәхетен шәйләп өлгерүгә үк үзенең мәсләген үзгәртте Ибраһимовнын мина Татреспубликада да. үзәктә дә эшләргә ирек бирмәвен барыбыз дә беләбез, һәм шушы хәлләрдән сон ул үзенең элеккеге тарафдары Сәетгалиевне бәреп төшерү өчен җирлек әзерләргә тәкъдим итеп хат яза. кирәк булса, партиясезләрдән оппозиция тупла, лип киңәш бирә Бу хакта материаллар бар. үз вакытында мин аларны Үзәк Комитетка тапшырдым Мин моны ип. Ибраһимовны гаепләр очен түгел, ә «унлыкта» да. «суллыкта» да чикләрнең ачык билгеләнмәгән булуын күрсәгү өчен генә сөйлим Көннәрдән бер көнне бу суллар уңнар белән берләшергә яисә шунын капма-каршысын эшләргә Мөмкиннәр. Бу Шәрыктә милли сәясәтнең адым саен абынуыннан килеп чыкты Шуна күрә бу киртәләрне узу өчен революцион үссшнен һәр чорында муафыйк форма тар сайларга кирәк булды Ә аны табуы бик кыен Мин. әле Солтангалиев белән танышканчы ук. Симферопольдә үзәктәге кебек Мөселман Комиссариаты төзедем. Ул нәкъ Петроградгагы. Мәскәүдәге һәм Идел буендагы комиссариатларның игезәге кебек иде. Суллар теш-тырнаклары белән моңа каршы чыкты Аннары Колчакка каршы сугышу чоры Мөселман частьлары төзү хаҗәте туды Суллар тагын күтәрелеп бәрелделәр Аларнык азмы-күпме тыйнаклык күрсәтүләре нит илизмнарында һәм анархист булуларында г ына күренде Алар, бернинди милли мәсьәлә дә юк. барысы да үзеннән-үзе бара, дип уйладылар Бу дөрес түг ел Мин тәмамлыйм, иптәшләр. Монда чыгыш ясаучыларның күбесе Солтангалиевнен фәкать Вәлиди белән элемтәгә керергә тырышуына гына тукталдылар Аның бу омтылышын бөтен Советлар Республикасына фаш итүдән маг ыгә юк Солтангалиев рәсми кеше, ул Сталин белән дә. башка эшлек тетәр белән дә элемтәдә горды. Мин Сталинның. Кавказга килгәч, ана хат ягуын бик яхшы хәтерлим Шуңа күр«г аның барлык багланышларын шик астына алу һич тә дөрес түгел Солтангалиевнең Вәлиди белән элемтәгә керергә маташуын тикшерү криминалистлар эше. Этәр без аны партия тәртибендә тикшерәбез икән хөкем карары чыгарырга кирәкми. Без мәсьәләне идеология яссылыгында куябыз Рәис. Иптәшләр Вәлидовны аклау турында хатны укуны сорыйлар Менә ул: «Үзенең кылган гамәлләре очен үкеггүе хакында Вәлидидән хаг алынгач. Урга Азия бюросы мәсьәләне тикшерде һәм РКП Үзәк Комитетына «Вәлидов акланган очракта, әйләнеп кайту хокукын югалтып. Урта Азиягә сөрелергә тиеш», дип хәбәр иг те Бернинди дә амнистия булмады Хыдыралиев» Искәрмәләр 1 Әдһәмов Габдулла (1897 1968) 1920 елдан партия әгъзасы 1921 1923 елларда Башкортсганнын эчке эшләр, халык мәгарифе, сәламәтлек саклау халык комиссары 1930 елда «Солтангалиев эше» буенча 5 елга хезмәт белән төзәтү лагерена хөкем ителгән 2 Әхмәт зәки Вәлиди (1890 26.VII.I970). 1917 1918 елларда Башкорreran хөкүмәтенә һәм аның кораллы көчләренә җитәкчелек итә 1919 елның февралендә Совет хөкүмәте белән килешү нәтиҗәсендә (сөйләшү төрдә М Со- лгангалиев г.э актив катнаша) аның ягына чыга РКП(бйа керә, күп тапкырлар Ленин һәм Сталин белән очраша. Башкорт Совет республикасын төзүдә күренекле роль уйный, аның Хәрбн-рсволюциои комитеты рәисе була 1920 елның җәендә. Башкортсганнын хокукларын чикләү мәсьәләсендә Үзәк белән сәяси низагка кереп, кайбер хөкүмәт әгъзалары белән берлектә, протест йөгеннән үтенең постыннан китә 1920 елның август ахырында һәм сентябрь башында яшерен ровеги г<» Ьакута ки тә һәм монда шәрык ха тык тары корыл г аенда катнаша М Собхи һәм Әнвәр паша белән очраша 1920 елның сентябреннән 1923 елның мәргына кадәр Урта Азиядә Совет властена капшы кораллы көрәштә кат наны Соңрак Иранда. Берлинда. Парижда. Боннда. Исганбутда укытучылык хезмәте һәм фәнни тикшеренү эшләре белән шөгыльләнә Истанбу т умивсрсите- тында укыта. 1953 елда Истанбулда Ислам тикшеренүләре институтына нигез сала. Тюркология һәм моселман дөньясы үсешенен гомуми проблемалары өлкәсенә караган 300 дән артык хезмәт яза. 3. Тәржеманов Каш шаф (1877—1942) Уфада мөселманнарның Диния нәзарәте рәисе урынбасары. Күренекле дин һәм җәмәгать эшлеклесе. галим. Әдәбиятчы, мөфти Р Фәхретдиневнең якын хезмәткәре. 1936 елда кулга алына Тоткынлыкта үлә. 4 Җәләл Садретдин. Солтангалиевнең чит илдәге адресатларыннан берсе. Аңа атап язылган хат ГПУ кулына төшә. Төрек коммунисты. Истанбул университеты укытучысы. Коммунистик эшчәнлете өчен укыту хокукыннан мәхрүм ителә һәм 1925 елның августында. Назыйм Хикмәз һәм бер төркем тарафдарлары белән. Анкара трибуналы тарафыннан озак вакытка төрмәдә утыруга хөкем ителә. 5. Рыскулов Торар (1894—1938) 1917 елдан партия әгъзасы. 1923 елда Төркестанда җитәкче партия-дәүләт эшендә. Соңрак РСФСР Халык Комиссарлары Советы рәисе урынбасары. 1938 елда атып үтерелә. 6. Сәетгалиев Сәхипгәрәй (1894—1938)- 1917 елдан партия әгъзасы. 1923 елда Кырым АССР Халык Комиссарлары Советы рәисе. Соңрак партия һәм хуҗалык эшләрендә. 1938 елда атып үтерелә. 7. Ибраһимов Шаһимәрдан (1899—1957) 1915 елдан партия әгъ засы. 1921 —1923 елларда Кырым эшләре буенча РСФСР Халык Комиссары Советы һәм Үзәк Башкарма Комитет комиссиясе рәисе Соңрак РСФСР Үзәк Башкарма Комитеты каршында Башкортстан вәкиле. ВКП(б) Үзәк Комитеты инструкторы. Төрекмәнстан Компартиясе ҮК секретаре. 8. Духонин Николай (1876—1917) — генерал-лейтенант. ХКС таләбен үтәргә теләмәгән өчен солдатлар тарафыннан атып үтерелә. Гражданнар сугышы елларында «Духонин штабына җибәрү» үлемгә хөкем ителү символы була. 9 Шәмигулов Гали (1890—1959) 1910 елдан партия әгъзасы. 20 нче еллар башында Башкортстан Үзәк Башкарма Комитеты һәм Халык Комиссарлары Советы рәисе. Шәрык халыкларының коммунистик оешмалары бюросы әгъзасы, соңрак хуҗалык эшендә. 10. Енбаев Гариф (1892—1937)—1919 елдан партия әгъзасы. 1923 елда Татарстан АССРның җир эшләре халык комиссары урынбасары. Татарстан Үзәк Башкарма комитеты әгъзасы. «Солтангалиев эше» буенча 1929 елда кулга алына Атарга дигән хөкем 10 ел хезмәт белән төзәтү лагерьларына алыштырылгач. Соловки махсус лагерында утыра, шунда ук атып үтерелә. 11. Хыдыралиев Инагожан (1896—1937) 1919 елдан РКП(б) әгъзасы. Төркестан ҮБК рәисе. 12 Икрамов Ак мал (1898—1938) 1918 елдан партия әгъзасы. Төр кестан Компартиясе ҮК секретаре. Соңрак Үзбәгестанда җитәкче партия эшендә. 1938 елда атып үтерелә. 13. Хужанов Солтанбәк 1920 елдан РКП(б) әгъзасы 1922 -1925 елларда Төркестанда төрле җаваплы вазифалар башкара 14. Халиков Муллаҗан (1894- 1940) - 1919 елдан партия әгъзасы. 1923 елда Башкортстан Халык Комиссарлары Советы рәисе Соңрак хуҗалык эшендә. 1937 елда репрессияләнә 15. Фирдәвес Исмәгыйль 1917 елдан партия әгъзасы. 1923 елда Кырым АССРның гаделия халык комиссары. Соңрак хуҗалык һәм идарә эшләрен башкара. 1929 елда кулга алына. «Солтангалиев эше» буенча атарга хөкем ителә. Үлем карары алыштырылгач. Соловки махсус лагерында утыра. 1937 елда шунда ук атып үтерелә. Ахыры киләсе санда