КЫРЫМ ТАТАР МАНӘЛӘРЕ ҺӘМ ЧЫҢНАРЫ

 Манәләр һәм чыннар, безнең татар халык җырлары кебек үк. кырым татарлары фольклорында назым (поэзия) жанрының иң киң таралган т орләрсннән булып, үзләренең әдәби эшләнеше буенча камиллеккә ирешкән халык авыз нжаты җимешләреннән саналалар Кырым татарлары арасында, мәсәлән, манәләр белән чыннарны яттан белмәгән кешене гомумән очратуы читен. Туйларда, кунак-төшем вакытларында, шулай ук башка мәҗлесләрдә һәм күңел ачу кичәләрендә әйтелә тортан бу манәләр вә чыннарның сан ягына килгәндә, әлетәчә аларнын исәбе-хисабына чыта алган берәү дә юк! Кырым татар койларында (авылларында) чын әйтеп йөрүчеләр ксдай- лардан бсрәүсе, мәсәлән, бу турыда менә болай ди: Юрга мендем. тай җиктем. Орны кичтем. Йоз алтмыш чувал' чыңымның берсен чиште и. Чыңчылар, шулай ук чыннарны башкаручылар бу шөтылыте фәкать тамаша кылу дип кенә санамыйлар, ә кеше акыл-знһене мәргәнлегенең һәм халык авыз иҗаты җәүһәрләренең мәһабәт бер матур үрнәге, әхлак сафлыгының вә вөҗдан пакълыгынын өлгесе итеп карыйлар Чыннарның берсендә болай диелә Чыңнаганда акы >ың җыеп чыңна. Сүзләреңнең мәгънәсен белеп чың ш Чың әйткәннең авызы бер данәдер. Ә тыңлаучы колаклар мең данәдер' Чыңнар үзләренең килеп чыт ышлары ят ыинан Кырым ярым а гавынын чүл һәм дала районнарында, манәләр исә Кара дишез яр буйлары белән тау итәге төбәкләрендә туган саналалар Чыннар, асылда, егетләр һәм кытлар белән икс арада уздырылган ярышлар вакытында уйлап чьи арыла Соңыннан, арадан ин уңышлы дип |абыл!аннары һәм ик җор булганнары гирә-якларга. халык арасына тарала Мондый «ярышлар» аеруча туй тантаналарында, бәйрәм табыннарында, ә гадәти вакытларда кыз белән erei арасында бара Бу очракта алар егетләр, кызлар арасында чиратлашып әйтеләләр. Манәләр исә. чыннардан аермалы буларак, кытлар тарафыннан бәйрәм җыеннарында, бию шәкелендә кулларны иңбашка сутын. Коръән-кәримне укыган кәйгә хор белән җырланып уйнала Чыннарның да. манәләрнен дә эчтәлекләре кыска һәм ачык, сүзләре мәргән һәм мангыйклы булып, мат ълүм бер фикер белән т ыт ыз бат лант ан бу та Ку тәме ягыннан зур булмаган икс юлдан тыйбарәг булган бер чыңда яисә дүрт юлдан тортан бер манәдә тулы бер лирик сима (обрат) күз алдына кнлеп оаса һәм аларта абстракт фикерләр, аңлау өчен читен булган гыйбарәләр бөтенләй ят булып, тасвирлау чараларыннан чагыштырулар, охшатулар, тнперболалар кешеләрнең хәяткә карата мөнәсәбәтеннән чытып кулланылалар Чыннардан аермалы буларак, манәләрдә 1-2-4 мнсрат тардагы ахыргы сүзләре һәрчак үзара кафыяләшеп килүләре үтенә хас бер үзенчәлек вә кануни күренеш булып сана та Чыннар белән манәләрнсн бу үзенчәлекләрен ачыт рак кү заллау өчен, без аларнын үзләренә мөрәҗәгать итик Чувал капчык М Эчем ялкын, тышым ут. күз яшем мәлдер. Дошманым булсаң, як. үлтер. дус булсаң — сүндер. Чыннардагы беренче, манәләрдәге беренче белән икенче мисраглар, эчтәлек җәһәтеннән икенче, ә манәләрдә исә өченче һәм дүртенче мисраглар белән тышкы яктан үзара бәйләнешле кебек күренсәләр дә, асылда, алардагы тасвирлаулар кайбер очракларда тыңлаучы һәм укучыга аннан сон әйтеләсе төп фикерне ачыклауда ачкыч хезмәтен үтиләр һәм тыңлаучыда билгеле бер тойгы, хис уяталар: Дәрья ташкын, су салкын — бирми кич у, Син картаймый, мин үлми — юк ваз кичү' Чыннар белән манәләрне әйтүдә дә кайбер аермалыклар яшәп килә Чыңнар, мәсәлән, кара-каршы утырышып (йә басып), төркем яисә ике кеше тарафыннан (егет белән кыз) башкарылса, манәләр исә җыеннарда бергә эш арасында йә булмаса (мәсәлән, тәмәке басуында, йөзем плантациясендә уңыш җыйганда) ял араларында ялгыз—кызлар тарафыннан әйтеләләр. Манәләрдә, гомумән, кызларның лирик кичерешләре, кәеф-сафа корулары, сөю-мәхәббәтләре, садә тойгылары чагылса, чыңнарның диапозоннары тагын да киңрәк булып, аларны егетләр һәм кызлар катнашлыгында күмәкләшеп, йә булмаса нәүбәт белән башкаралар. Чыңнар һәм манәләр турында, өстәп, тагын шуны әйтмичә калу ярамастыр. Чыңнарны, манәләрне яратучы (тудыручы) кырым татар кедайларын, мәсәлән, кыргыз халкының манасчылары белән тиңнәргә мөмкин булыр иде Кыргыз халык манасларыннан аермалы буларак, кырым татар чыннары белән манәләре беркем тарафыннан да фәнни нигездә җентекләп өйрәнелмәгән һәм тулысынча җыелып тупланмаган (Бу өлкәгә караган фәкать бер генә хезмәт мәгълүм безгә.) Борынгы Шәрекъ классик назмында «фәрдләр»дип атап йөртелгән — ике юлдан торган бер жанр бар Чыңнар да үзләренең шәкел җәһәтеннән, тышкы яктан күпмедер дәрәҗәдә әнә шул фәрдләргә якын торалар. Аерма тик шунда, фәрдләрне шашйрьләр иҗат итсә, ә чыңнар халык арасыннан чыккан «исемсез кедайлар» тарафыннан экспромт белән, ягъни алдан әзерлексез-нисез әйтеләләр. Инде кырым татар манәләре һәм чыңнары турында сүзне шушы урында төгәлләргә дә булыр иде Әмма ләкин, ике икең — биш дип дәлилләргә маташучы, баштанаяк коммунистик диктат тәртибенә корылган торгынлык елларында төрки халыклариың.шул исәптән, кырым татарларының да мәдәнияте, әдәбияты һәм үткәндәге тарихы арасында һәрвакыт үзара тыгыз бәйләнеш булуына ничек тә күз йомарга, күрмәмешкә, белмәмешкә салышырга тырыштылар. Әгәр бу турыда авыз ачып, дөресен әйтүче җәсүрләр — җыюлар табылса, аларны шунда ук «милләтче» дияргә ашыктылар. Ләкин кояшны уч белән каплап булмаган кебек, хакыйкатьне дә яшерү мөмкин түгел. Канкардәш төрки халыкларның гореф-гадәтләре, тел вә дин уртаклыкларыннан тыш, югарыда күрүебезчә, чал гасырлар дәвамында иҗат ителгән — төрки ата-бабалардан безгә кадерле мирас булып калган халык авыз иҗаты җәүһәрләре арасында да тыгыз, борынгы рухи бәйләнешләр яшәп килә икән! Без бу санда журнал укучыларын кырым татар манәләре вә чыңнарыннан үзебез тәрҗемә иткән кайбер үрнәкләр белән таныштырып китүне лазем санадык.